Muiris Ó Súilleabháin

FICHE BLLAN AG FAS

MUIRIS Ó SÚILLEABHÁIN

do scríobh

An Trúí hEagran

AN SAGART MÁ NUAD

Do Cháit agus do Phádraig

ón Eagarthóir

CLAR

Nótaí an údair

Foclóirin

Réamhra an Eagarthora don dara heagran

Do foilsíodh an chéad eagrán den leabhar so ins an mbliain 1933,

agus do chuaigh as cló ins an mbliain 1941. Is mise a chuir in eagar

é, agus ba mhian liom a mhíniú anso conas mar dheineas an obair

sin agus cén obair eile atá déanta agam ar an eagrán nua so atá

foilsithe anois tar éis breis agus daichead blian.

Do cheap an t-údar an leabhar i gConamara ins na blianta 1929-32.

Do bhíos á ghríosadh chuige le tamall roimis sin. Do bhí féith na

scéalaíochta ó dhúchas aige, agus do mhachnaíos, dá bhféadfadh sé

a chuid scéalta d'insint le peann agus le páipéar, go scríobhfadh sé

leabhar neamhchoitianta. Mar sin féin, is dócha ná tabharfadh sé

fé, mura mbeadh leabhar a tháinig amach ins an am chéanna agus

a thug misneach agus cúnamh dó, is é sin An tOilednach, le Tomás

Ó Criomhthain (1929).

Do chuir sé an lámhscribhinn chugham ina codanna i ndiaidh a

chéile. Tá sí im sheilbh fós, cúig céad leathnach mór dlúthscríofa;

í soléite go maith, ach amháin an litriú a bheith neamhchruinn.

Do bhí an téacs rófhada le foilsiú ina iomlán. D'fhágas a lán

eachtraí, beag agus mór, arlár, agus do ghiorraíos anchaint tríd síos.

Ansan, do dheineas dréacht nua den méid a bhí tofa agam le foilsiú,

agus do ghabhas tríd mar aon leis an údar á cheartú agus á athrú

nó goraibh beirt againn sásta leis. Sin é an dréacht a cuireadh i gcló.

Do thugas cabhair dó ar shlite eile, leis, mar seo.

Ta dhá chaibidil sa leabhar ná fuil sa lámhscríbhinn in aon chor

(XVID agus XXVI san eagrán so). Is mise a mhol dó iad do cheapadh

tar éis an lámhscríbhinn a bheith léite agam. Do scríobh sé iad i

leabhrán beag scoile a cailleadh ó shin.

Tá rudaí sa téacs ná beadh ann mura mbeadh gur chuireas-sa i

gcuimhne dhó iad. I gCaibidil a XII, cuir i gcás, léimíd na focail

seo: “Lena linn sin, éiríonn an stróinséir ina sheasamh, cuireann a

dhá láimh féna ascaill, agus buaileann a cheann fé. Suíonn ar an

gcathaoir arís.” Tá na focail sin ar iarraidh sa lámhscríbhinn. Seo

mar a tharla. Blianta roimis sin, do chuala an eachtra. san as a

bhéal féin, agus nuair a tháinig sé ar an bpointe sin, d'éirigh sé ina

sheasamh chun an scéal a dheimhniú go díreach mar atá ráite thuas.

Nuair a chuireas é sin i gcuimhne dhó, d'aontaigh sé liom na focail

sin thuas a chur sa téacs. Tá a thuilleadh samplaí den tsórt san ann.

Do tharla anso is ansúd, tar éis sliocht a bheith gearrtha amach,

gur fágadh bearna sa scéal, sa tslí gur theastaigh míniú beag chun

an léitheoir do sheoladh ar aghaidh. Do líonamair na bearnaí sin

as comhairle a chéile.

Do réir mo thuairime féin, is é an rud is mó a dheineas-sa chun

sochair don leabhar ná an chaint a theannadh le chéile. Níor

chuireas leis ach bhaineas as, focal nó dhó anso agus line nó leath

leathanaigh ansúd, fé mar a dhéanfadh duine olann a chíoradh nó

an coirce a ghlanadh ón lóchán. Más ea, níor dheineas aon athrú

gan é chur fé bhráid an údair.

Sin é mar a ceapadh an leabhar. Ní raibh ins an chabhair a thugas

don údar ach an treoir a theastaigh uaidh chun an cheard a bhí

foghlamtha aige óna athair críonna, agus é ina gharsún cois tine, do

chur in oiriúint don scríbhneoireacht.

Scríobhann an t-údar ina chanúint dhúchais, Gaelainn an Bhlas-

caoid, ach tá roinnt focal Connachtach aige. Bhí a lán fadhbanna le

réiteach maidir le litriú, gramadach agus canúnachas. Is é an cuspóir

a chuireas romham an téacs a chóiriú ar shlí go mbeadh sé dílis do

Ghaeilge an údair ach gan é bheith ródheacair don té a bheadh gan

eolas ar an gcanúint. Tá focail a scríobhann sé tríd síos féna leagain

chaighdeánta, gan bac leis na leagain a bhí sa Bhlascaod orthu

(arís— aríst, etc.). Tá focail eile a scríobhann sé fé dhá leagan, is

cuma leis ciacu, an leagan Blascaodach anso agus an leagan

Connachtach ansúd (/dn nd pipe—idn an phiopa, etc.) nó an leagan

Blascaodach anso agus an leagan caighdeánta ansúd (misledn—

milseán, etc.). Ins na cásanna san, níor chlóbhuaileas ach an t-aon

leagan amháin—an leagan caighdeánta ins an chéad chás (arís), an

leagan Blascaodach ins an dara cás (/dn na pipe), agus an leagan

caighdeánta ins an tríú cás (milsedn).

Nuair a bhí an leabhar ullamh, do thairgeas don nGúm é, ach

dúrthas liom ná glacfaí leis ach amháin ar dhá choiníoll, go bhfágfaí

ar lar an eachtra mar gheall ar an dá gharsún sa tigh tábhairne i

gCeanntra (lgh 74-76), agus ná beadh cead agam chun é fhoilsiú

i mBéarla. Do chuireas suas do sna coiníollacha san. Do foilsíodh

é sa deireadh le tacaíocht airgid uaim féin.

Nuair a tháinig sé amach, do chuaigh beirt againn tríd arís, féach

an bhfaighimis aon lúb ar dtuathal fós ann. Do cheartaíomair roinnt

earráidí, agus ins an am chéanna d'fhiafraíomair dá chéile an raibh

aon athrú eile ba mhian linn a dhéanamh i gcás go mbeadh glaoch

ar atheagrán. De thoradh na cainte sin, tá na hathruithe seo thíos

déanta agam ins an eagrán so.

Ta an chéad leath de Chaibidil a IX den chead eagran (Barra

Liath ó thuaidh) fágtha amuigh, agus tá a leath eile aistrithe go dtí

Caibidil a VI den dara heagrán (Scoirí Phiarais agus an Leaca

Dhubhach). Tá Rdiseanna Fionntrá le fáil anois idir Mo chéad turas

go dti an Inis agus An tórramh. Sin é an t-ord atá ins an lámh-

scríbhinn orthu. An tiodal nua atá ar Chaibidil a VIII (An miol mór

ins an chéad eagrán), sin é atá ins an lámhscríbhinn uirthi. Tá trí

sleachta fágtha ar lár i gCaibidlí a VI, a VHI agus a X.

Tá an téacs curtha in oiriúint don gcló rómhánach agus don

litriú caighdeanta. Níor dheineas aon chur isteach ar an ngramadach,

ach ta mórán focal litrithe do réir an chaighdeáin (banaltra, boladh,

cluiche, culaith, etc.) biodh na réitíonn na litriúcháin sin le fogh-

raiocht an Bhlascaoid (banartla, blath, clutha, cluth); ni cas liom

san, mar ta sé de nós riamh sa Ghaeilge an leagan scríofa den bhfocal

a bheith neamhspleách leis na canúnaí labhartha (buidheach—baoch

— buch, cuimhneamh—cuineav—cuivniu, etc.). Ta focloirin i gcúl an

leabhair agus liosta ann de sna leagain Bhlascaodacha. An té a

léifidh an téacs agus súil aige ar an bhfocldirin, beidh Gaeilge an

údair aige.

I ndeireadh na hoibre, agus mé ag lorg foilsitheoir a bheadh saor

ó smacht an chaighdeáin, bhí sé de rath orm aithne a chur ar an

Athair Pádraig Ó Fiannachta, file agus fear léinn. Do ghlac sé air

féin an leabhar d'fhoilsiú, agus ina theannta san do léigh an téacs

tríd sios á ghlanadh ó lochtaí a bhí ligithe agam tharm, agus do

tháinig beirt againn ar aon intinn mar le húsáid an chaighdeáin. Fé

mar a dúirt sé féin, tá gá le caighdeán, ach ní mór é bheith ina bhall

uirlise againn agus gan é bheith ina mháistir orainn.

Nuair a thosnaíos ar an eagrán nua, do léas tríd an lámhscríbhinn

arís, agus do bhí sé ar intinn agam an téacs clóbhuailte do chur i

gcompráid léi focal ar fhocal; ach bhí radharc mo shúl ag lagú orm,

agus dob éigean dom éirí as.

Do foilsiodh an t-eagrán Béarla i Sasana agus i Meirice ins an

mbliain 1933. Do cuireadh athchló air arís agus arís, agus do

haistríodh go dtí teangacha eile é—Fraincis, Gearmáinis agus

Tseicis. Ta sé le fáil anois ins an Bhéarla (Twenty Years A-Growing,

The World’s Classics, Oxford) agus ins an Ghearmáinis (/nselheimat,

Manesse Bibliothek der Weltliteratur, Ziirich). Nil aon leabhar eile

Gaeilge a fuair a oiread san leathantais ins na duthai thar lear.

Do dheineas an obair seo le grá do mhuintir an Oileáin agus go

mórmhór don gcara ba dhílse dem chairdibh uile.

SEOIRSE MAC TOMAIS

Birmingham, England, 1975

Réamhra an Eagarthora don triú heagran

Taréis an dara heagran a theacht amach, thainig an oiread feabhais

ar mo shúile agus gur fhéadas a thuilleadh oibre a dheanamh ar an

dtéacs. Cheartaios earraidi, chuireas slacht ar an litriú, agus d'ath

scrudaios an lamhscribhinn 6 thuis deireadh le fonn pointí beaga

gramadai a dheimhniu. Ta an teacs leasaithe seo chomh gairid do

Ghaeilge an údair agus is féidir é bheith laistigh den litriú caigh-

deanta.

Táim fé chomaoin mhór ag an nDochtúir Séamas Stiobhard i

dtaobh an mionscrúdú a dhein se ar an dteacs sarar cuireadh go dti an

clódóir é.

SEOIRSE MAC TOMÁIS

Birmingham, 1981

Réamhrá an údair don chéad eagrán

Seo smaoineamh mianúil do bhuail mé an leabhar so do cheapadh,

chun cuideachta agus gáirí a dhéanamh do sheanmhná an Bhlas-

caoid, mar is mór go léir an cion agus an gra a bhi acu orm nuair a

bhuailinn chúchu isteach gach oíche fhada gheimhridh. Dá bhrí sin,

ar cuimhneamh dom ar an gcumha a bhí ortha nuair a dh'fhágas

iad, do bheireas ar mo pheann agus do cheapas an leabhar so chun

mo ghuth féin do chur ina gcluasa arís, an guth úd a bhíogadh suas

i gcónaí iad.

Is mian liom a chur in iúl díbh, a léitheoirí, go bhfuil buíochas

amach óm chroí ag dul do Sheoirse Mac Tomáis, M.A., as ucht an

leabhar do chur in eagar, Go neartaí Dia a lámh atá ag obair do

shíor ag nochtadh seanaimsireacht na cruinne,

MUIRIS Ó SÚILLEABHÁIN

Conamara, 1933

I. I nDaingean Uí Chúise

Nil aon bhaol na gur breá i an óige, cé go bhfuil sf fá réim agamsa

fós, agus ní thagann ciall roim aois.

Buachaill is ea mise a rugadh agus a tógadh thiar sa Bhlascaod

Mhór, an t-oiledinin fíorGhaelach atá suite thiar thuaidh ar chósta

Chiarraí, go bhfuil síonta na spéire agus tonnta na mara fiaine ag

siorstealladh gan staonadh ó cheann ceann na bliana agus o ghlúin

go glúin i gcoinne na gcarraigeacha méiscreach atá ina seasamh os

cionn na farraige, agus as san isteach trí sna cuaiseanna mar a bhfuil

na róinte ag neadú.

Is maith is cuimhin liom, in aois mo cheithre mbliana dhom, is é

an áit go rabhas ná i nDaingean Uí Chúise fé choimhde mná

iasachta; mar na rabhas ach leathbhliain d'aois nuair a fuair mo

mháthair bás, beannacht Dé dhílis lena hanam agus le hanmacha

na marbh. Dá bhrí sin, ní raibh éinne chun aire a thabhairt domsa.

Beirt dearthár agus beirt deirféar a bhí agam. ach ba bheag an chiall

a bhi acu san ach oiread liom féin chun aire chóir a thabhairt dom.

Dá dheascaibh sin, do chuir m'athair fé choimhde mná iasachta

mé go Daingean Uí Chúise, fé mar a dúrt cheana.

Bá mhór go léir an smacht a bhíodh orainn, mar do bhí go leor

eile mar mise ann, agus nif aon bhaol, pé áit go mbíonn scata páistí,

ná go mbíonn siad crosta agus gleoch go maith uaireanta. Mhuise,

ba mhór é ár ndochma roimh an scoil—ach ní galar éinne amháin é,

is € mo mhórthuairim—mar bhi sí ’ar múineadh máistreás a bhi

comh liath le broc, dha stranfhiacal lasmuigh anuas do liopa a béil,

agus mara raibh si crosta, ni la fos é.

Is cuimhin liom an chéad la a chuas uirthi. Is i Peig de Roiste a

thug isteach ann mé agus í beirthe ar láimh orm, agus geallaim duit

gur le plámás mor a mheall si mé. —O, a deireadh si, tabharfaidh

mé isteach in ait dheas inniu thú. —Agus an bhfuil milseáin ann?

arsa mise. —O tá go leor agus leabhartha deasa lán do phictiúirí

leis ann, ar sise. Bhí sí ag meallaireacht liom mar sin riamh agus

choiche nó gur chuas isteach léithi.

Do shuíos isteach ar an mbinse go cúthail in aice le Peig, go leor

leor páistí ann, gleo an domhain acu. —Cá bhfuil na milseáin, a

Pheig? arsa mise. Ní raibh san ach ráite agam nuair a thug an

mhaistreas fé ndeara me. Do sméid si anios orm. — Teire suas, arsa

Peig, tá sí chun na milseáin a thabhairt duit. Sea, bhí greim an duine

bháite agam féin ar Pheig le heagla roim an máistreás. ——Bog díom,

ar sise, agus téire suas chúichi. -—— Téanam liom suas, arsa mise. —Seo

leat, ar sise ag éirí ina seasamh, greim ar láimh aici orm féin.

Suas linn. Sheasaíos os a comhair amach go támáilteach. —Cé hé

tusa” ar sise, nó cad é an t-ainm atá ort? —Glaonn siad Muiris orm,

arsa mise. —Muiris what? ar sise go tur. —Muiris, arsa mise aris

agus criothan im ghlór. —Ta go maith, ar sise, an maith leat

milseáin? —Is maith, arsa mise. D'imigh si agus thóg si amach as

cupard stan mór. Bhuail si os mo chomhair amach €. —Anois, ar

sise, tóg do rogha astu.

D'fhéachas isteach sa stán. Is ea chonac an radharc a chuir

gliondar ar mo chroí, milseáin i ndeilbh fir, muc, bád, capall agus

mar sin dóibh. Bhios i bponc anois, mar ní raibh a fhios agam ciacu

ba cheart dom a thógaint. Sea, nuair a bhios sach diobh, do thug si

leabhar dom a bhi lán do phictiúirí, agus chuir im shui isteach ar an

mbinse arís mé. —Bí id bhuachaill maith anois, ar sise liom, agus

tar ar scoil gach 14—an dtiocfair? ar sise ag bualadh a lámh anuas

ar mo cheann. —Tiocfad, arsa mise. —Tiocfair gan dabht, ar sise

ag imeacht uaim suas go dtí an mbord.

Bhíos ansan ar mo shástacht agus mé ag féachaint tríd an leabhar,

ach deirimse leat ná raibh dearúd agam á dhéanamh ar an mbéal,

go raibh sé lán i gcónaí. Is gearr anois gur chuala glór éigin an-dheas,

thógas mo cheann do theip, agus cad a chífinn ach cloigín ina láimh

ag an máistreás agus i a chrothadh. —Playtime, ar sise, agus amach

linn go léir in aonacht. —Cad atá le déanamh anois, a Pheig—

abhaile, is dócha? arsa mise. —Ó ní hea, arsa Peig, ach leathuair a

chloig ri-rá a bheidh anso amuigh againn.

Ach aon ní amháin, a léitheoir, sara raghad níos faide leis an

scéal, ní raibh focal Gaelainne im pus an uair sin ná aon chuimh-

neamh air, ach Béarla ar fad.

Nuair a chuamair amach ar an bpáirc, seo leis na buachaillí ag

bualadh caide, mé féin ag iarraidh a bheith comh maith le fear, ach

ambasa más ea nior éirigh liom rófhada, mar an riabhach do spreallaire

mór fada ná gur thug speach don gcaid, bhuail mé féin go tráthúil

isteach san aghaidh léithi, do leag ar fhleasc mo dhroma mé gan

léas radhairce agam ná léas meabhrach a dh' fhágaint im cheann.

Le linn mé thiteam, do chuala Peig ag gol go rabhas marbh, agus

níor chuimhin liom a thuilleadh nó gur osclaíos mo shúile istigh sa

scoil, na buachaillí agus na cailíní im thimpeall agus na deora ag

sileadh le Peig.

—Maith an buachaill, arsa Peig, níl tada ort, conas a bhraitheann

tu? —Táim go maith, arsa mise. —B’théidir go n-íosfá oráiste, arsa

an múinteoir. —Íosfad, go raibh maith agat, arsa mise. Ni fada a

bhi nuair a thagann si chugham le ceann mór, agus mise á ra leat

gur imigh an tinneas cinn go tapaidh. Féach gur fuirist an óige a

mhealladh.

Bhíos ag dul ar scoil gach uile lá as san amach, agus más ea bhí

na milseáin agus an tláithínteacht ag dul i bhfuaire i leabaidh a

chéile, Dá dheascaibh sin, bhí col ag teacht leis an scoil agam,

seacht gcúirimí an tsléibhe orm, dar liom, nuair a bhi mo mhála

leabhar agam, agus orm é seo dh*fhoghlaim agus é siúd. Is gearr

anois na raibh éinne ar domhan ba mheasa a bhi ag maireachtaint

na mé féin.

Do bhí tigh na mbocht an-ghairid dúinn, mar a raibh go leor

daoine agus a mháchail féin ar gach duine acu, ach aon dream

amháin go raibh an-thóir againn orthu, b'iad san na dallacain. Is

mó tráthnóna maith a chuamair suas chúchu ag imirt cleas orthu,

cleasa ar mhaithe linn féin. Ba mhór é ár ndúil sa tsiúicre, agus is

acu sud a bhíodh sé agus é déanta suas go deas i málaí acu, agus mise

á rá leat go bhfaigheadh sé stracadh maith uainn féin nuair a

dh'fhaighimís an chaoi air, agus b’fhuirist an chaoi sin d'fháil, go:

mórmhór ar na dallacain, mar ní raibh aon radharc acu orainn.

Ach ní ritheann i gcónaí leis an ngadaí. Aon tráthnóna amháin

do chuamair suas arís, isteach linn, cúigear nó seisear againn in

aonacht. Bhíomair ag déanamh go maith agus ár bpócaí lán don

tsiúicre againn. Amach linn agus faobhar fúinn chun luí cois claí

agus póit a chur orainn féin leis an siúicre. Ach ní fada ó bhaile a

bhíomair nuair a chonaiceamair chughainn tríd an ngairdín an

bhanaltra, strapa ina laimh aice, an geata dúnta aice ina diaidh

agus fuadar nimhe fúithi.

—-Och, Dia linn, a bhuachaillí, arsa mise, táimíd réidh anois nó

riamh, cad a dhéanfaimid? —Ambaiste, arsa Micil Dic, is fearr rith

maith ná drochsheasamh. —Ach ca dtabharfam ár n-aghaidh? arsa

mise, —Fé Chnoc an Chairn, arsa Micil.

Seo linn, fear soir agus fear siar, an bhanaltra 'ár ndiaidh. Sin é

an áit go raibh na liúirigh ag na buachaillí ná raibh aon taithneasc

iontu, mar do fuaireadar é ó thalamh ón mbanaltra, nuair a bheir

sí greim orthu.

Bhí scrothaíocht mhaith ionamsa san am san, agus dá bhrí sin

ni rabhas i bhfad ag baint bharr an chnoic amach. Nuair a bhi a

fhios agam go rabhas ó bhaol, stadas agus d'fhéachas tharm, agus

cé bheadh aníos chugham ach Micil agus giorranál air. Thugas fé

labhairt leis. Ní fhéadfainn. Sa deireadh tháinig m’anal dom, agus

d'fhiafraíos dó cá raibh an chuid eile. Ni bhfuaireas aon fhreagra.

Shuigh sé ar thortóig, shín sé siar ar a fhaid agus ar a leithead,

dhún a dhá shúil go dlúth ar a chéile. Gheit mo chroí orm. Léimeas.

chuige, ní raibh dé ann, scréachas, bheireas isteach ar chom air, ní

fhéadfainn bogadh ná sá a bhaint as, bhíos rólag. Sa deireadh

bheireas ar dhá chois air, tharraigíos síos im dhiaidh é le fánaidh

an chnoic go dtí portach uisce ná raibh ach timpeall cúig slata sios

uainn. Bhaisteas go maith é ach sin a raibh da bharr agam. aon de

ní raibh ag teacht ann. Sa deireadh thiar thall chuimhnios ar a

cheann do shá isteach san uisce. Dheineas, agus más ea gur thugas.

iomlasc maith dhó. Tharraigfos amach aris é, agus is gearr go raibh

sé ag teacht chuige féin, cubhran ban amach as a bhéal, gach re

buille agam féin air riamh agus choíche nó gur oscail sé a dha shúil.

—-Tar slán, a Mhicil, arsa mise, agus dar fia dhein gáire. —Cá

bhfuilim? ar seisean. —Tann tú in áit mhaith, a bhuachaill, arsa

mise. Ach isé deireadh agus críoch na mbeart é go raibh leathuair a

chloig agus é ina bhalbhán béiccar sara dtáinig aon léas meabhrach

dó.

D'fhanamair ansan ar bharr an chnoic go raibh an doircheacht

againn, mar ní ligfeadh an t-eagla dhúinn tabhairt fe abhaile sa

ghealas, le heagla na heagla go bhfeicfeadh an bhanaltra sinn. Ach

cad é an mhaith sin, mar bhi an léasadh romhainn siúrálta nuair a

raghaimís abhaile, mar b'é ár ndualgas bheith sa leabaidh ar a sé

a chlog. B'shin í an fhadhb. —Sea, a Mhicil, arsa mise, is é dul ón

olcas go dtí an donas againn é fanacht anso—téanam ort.

Thugamair fé go mall leisciúil nó gur bhuaileamair isteach an

doras. Beireadh ar stuaic go tapaidh orm féin agus mar an gcéanna

ar Mhicil. Striopáladh dúinn anuas, gach re stiall acu orainn nó go

rabhamair leathmharbh acu, gan greim ná bolgam a thabhairt

dúinn ach sinn a chaitheamh isteach sa leabaidh. Mise á rá leat nach

codladh a dheineamair an oíche sin ach pian agus tinneas ag gabháil

stealladh dhúinn.

Lá arna mháireach do bhogamair linn go mall righin trom-

chroíoch chun na scoile. Sinn leath bealaigh, —Ni fheadar cad a

déarfá le dul ag muitseail? arsa Micil liom féin. Stadamair. Bhuaileas

féin mo dhrom isteach Jeis an bhfalla ag machnamh. Sa mhachnamh

dom, cad a chífinn chugham anios tríd an halla ach fear agus beirt

bhan, iad ag leamhgháirí agus ag féachaint orm féin. Bhi ardionadh

orm cad fáth ná rabhadar ag féachaint ar Mhicil. Seo chugham

anall iad corp ar aghaidh. Tháinig eagla orm rompu. Ritheas. Sa

rith dhom do chuala m'ainm á ghlaoch ag ceann do sna mná, leanas

orm nÓ gur luíos i bpoll taobh thiar don ngeata, agus dar fia go

bhfuaireas caoi ar bheith ag gliúcaíocht orthu trí scoilt a bhí ann.

Sea, chonac Micil ansan agus iad ag caint leis, Ní fada sa

ghliúcaíocht dom nuair a chonac Micil agus é ag fáil úlla agus

oráistí uathu. Nuair a chonac san, níor thugas an tarna strac-

fhéachaint, ach seo liom ar bhás agus ar dhícheall nó pur thána i

ngiorracht cúpla slat dóibh.

Seo chugham anall bean acu. —Canathaobh gur rithis mar sin ó

chianaibh? ar sise. —Nil faic, arsa mise go cúthail. —An bhfuil a

fhios agat cé hi mise? — Ní fheadar. —Is mise t’aintin, ar sise, agus

do thóg sí suas ar a baclainn mé agus do phóg mé. Dhein an bhean

eile mar an gcéanna liom. —Sin aintín eile dhuit, arsa an chéad

bhean, agus sin uncail duit, ar sise ag sineadh a méire go dtí an

bhfear a bhi ina sheasamh láimh linn.

Lena linn sin, do labhair an fear amach i nGaelainn, mar ni raibh

aon eolas ar an mBéarla aige, nó, ma bhi, níor chuir sé in úil dúinn

é. —Cad é an saghas cainte atá ag an bhfear san? arsa mise leis an

mbean go rabhas ar a baclainn aici. — Gaelainn é sin, ar sise. —Cad

é an rud Gaelainn? arsa mise arís. —Ó fan go fóill, ar sise, nó go

raghair abhaile, sin é an uair a bheidh an Ghaelainn agat. —Cá

bhfuil mo bhaile? arsa mise, ná nil aon Ghaelainn sa bhaile seo

againne. —Ni hé sin do bhaile, a Mhuiris, ar sise, ach an Blascaod.

Do bhíos comh dall ar cad a dúirt sí mar gheall ar an mBlascaod

agus a bhí an scadán a bhí ag pilleáil i mBá an Daingin. —Tá

t'athair chun teacht an chéad lá eile chun tú thabhairt abhaile—an

maith leat é? ar sise aris. —Cé hé m'athair? arsa mise. —Nach

minic a bhí t'athair ag caint leat? ar sise aris, agus ba chóir duit

aithne bheith agat air fadó. —Ni fheadar, arsa mise, ciacu do sna

fearaibh é, mar tagann mórán chugham acu. Dhein sí gáire mór,

—O mhuise, is ait i an óige, ar sise leis an mbean eile.

Bhíos ag cur ceisteanna go dtí m'aintín anois, nuair a bhi mo

mhisneach ag teacht chugham, mar gheall ar an mBlascaod, agus

mé go han-shasta, mar do bhi lan mala do mbhilseain, oráistí, úlla

agus a leithéidí agam, agus ise ag freagairt gach ceist acu go pras.—

Agus an bhfuil milseáin sa bhaile ag m'athair? arsa mise tar éis ull

breá dh’alpadh siar. —O tá, ar sise, agus gach uile rud.

I gceann tamaill, lig sí anuas ar an dtalamh mé, phóg gach duine

acu mé, d'fhág slán agus beannacht ag beirt againn, agus bhailimh

leo.

Casann m'uncail arís agus tagann 1 leath chugham. Seo ag caint

le beirt againn é agus gan aon tuiscint againn air. Is gcarr gur chuir

sé rais mhór chainte as, rais eile ina diaidh. Ní raibh a fhios againn

cad a bhí aige á rá. D’fhéachas féin ar Mhicil, d'fhéach Micil orm,

ardiontas againn á dhéanamh dó. Nuair a bhí sé ag imeacht, chuir

sé lámh ina phóca agus thug leathchoróin dom féin agus scilling

do Mhicil.

— Ní fheaca riamh aon phingin comh geal leis seo, arsa Micil, cá

bhfuil do phinginse? — Féach i, arsa mise, is mó i na do phinginse.

—Ni fheadar cad is fearra dhúinn a cheannach orthu, arsa Micil.

—Ceanndimid úlla agus milseáin, arsa mise, agus beidh saol an

mhadra againn orthu. Ó ár ndearúd, a Mhicil, cad mar gheall

ar an scoil? Th’anam ’on diucs, deinimís deabhadh.

Seo linn sna cosa in airde nó gur bhaineamair amach an scoil.

Chuamair isteach agus saothar an domhain orainn. Bhíomair uair

a chloig déanach. Cheapamair, a mhic ó, go raibh na cosa againn

agus sinn chun suí isteach ar an mbinse ar ár sástacht, nuair a

ghlaoigh an mháistreás anios orainn.

Seo linn suas go trom leisciúil agus sheasamair os a comhair

amach. Bhi si ansan ina stuidéar, muc ar gach mala léi, i ag breithniú

orainn féna fabhraí.

Sa deireadh labhair sí: —Cad a choimeád sibhse comh déanach?

ar sise go tur. D'fhéachas ar Mhicil, agus más ea bhí sé ag pusaíl

ghoil. —Cuir uaim do chuid pusaíochta, ar sise arís go feargach,

ach freagair mo cheist. —Ní rabhamair in aon áit, a mháistréas,

arsa mise, ach nuair a bhíomair ag teacht uirthi, do bhuail daoine

muinteartha dhomsa linn agus do choimeádadar ag caint sinn, —Nach

deas an leathscéal go gcuimhnionn tú air! ar sise go feargach aris.

Téire amach, ar sise, agus bain slat mhaith ramhar dom agus

tabhair chugham isteach i, a bhuachaill mhaith—na faighim a

thuilleadh dod chuid bladaireacht!

Seo liom amach agus bhaineas an tslat ba mheasa a bhí ann agus

thugas chúichi isteach i. Bheir sí uirthi, d'fhéach uirthi, —Sea, tá

san go maith, is dóigh liom, ar sise, sin amach do lámh. Shíneas,

agus má shineas, fuaireas go dóite é. —An lámh eile anois, ar sise,

agus fuaireas an rud céanna, fuaireas trí bhuille ins gach láimh sara

raibh sí réidh liom, agus Micil comh maith. Luíos mo shúil air

chun gan gol in aon chor, chun a thuilleadh cancair a chur uirthi.

Thug sí siar ansan sinn go dtí an ceann tiar don scoil. Bhí dhá

pholla ina seasamh ansan, ag teacht anuas ó dhrom an tí go dtí an

t-urlár, mar a mbimis ag gleacaíocht i gcónaí. Cheangail sí duine

againn do gach polla. Bhiomar ansan ceangailte, agus ma bhiomair

féin, bhiomair go sásta, mar ní raibh aon cheacht á chur orainn,

agus sin é a bhí uainn.

Timpeall leathuair a chloig a bhíomair ann nuair a tháinig cnag

ar an ndoras. Nuair a chualaigh an mhaistreas é sin, leim si don

gcathaoir. Seo anall i, seo sall i, bhí sí gan aon léas meabhrach anois,

mar bhíomarna róchcangailte chun sinn a scaoileadh do theip.

Deineadh an cnag arís ar an ndoras go feargach, do bhris ar an

bhfoighne sa deireadh aici, d'oscail si an doras, agus cé bheadh

ann ach an sagart.

Nuair a chonac féin cé bhí ann, d'fhéachas ar Mhicil: —Tá linn

anois, a bhuachaill, arsa mise, ní fada go bhfeicfir spórt.

Shiúlaigh sé isteach, stán milseán ina láimh aige mar ba ghnách,

seo ag caint leis na páisti é; an mhaistreás fén am so agus cló an

bháis uirthi, agus fáth aici leis. Sin é an uair a bhí na gairi geala

againn. 1 gceann tamaill, d'fhiafraigh an sagart cá raibh Muiris agus

Micil. — Táimíd anso, arsa beirt againn d'aonghuth. Seo chughainn

anall é agus scéan ina radharc. —Ó, Ó, Ó, ar seisean, cad fé ndeara

¢ seo? ce cheangail ansan sibh? — An mhaistreas, a athair, arsa mise.

~—Canathaobh? ar seisean. Neosadsa dhuit é, a athair, arsa mise.

Nuair a bhíos féin agus Micil ag teacht ar scoil ar maidin, do bhuail

dacine muinteartha liom féin linn, agus do choimeddadar av caint

sinn nó go rabhamair uair a chloig déanach ar scoil.

Lena linn sin do sméid sé anuas ar an máistreás. Tháinig si apes

gan inti ach deireadh na feide. —Cad so, cad so déanta agat leis

na páistí bochta laga? arsa an sagart. —Ó, a athair, ar sise, faighiin

pardún agat, ach bhíos chun beagáinín eagla a chur orthu. —lJ-éach,

a athair, arsa mise, ag taspáint mo lámha dhó a bhí clogaithe ar

fad ag na buillí. —-O mo náire é, arsa an sagart, is gcarr an mhoill

orm thú chur amach don scoil ar fad, ar seisean, má leanann tú

don obair seo. Scaoil iad go tapaidh, ar seisean, agus má fhaighimse

amach go ligfir do lámh orthu so aris, beidh scéal nua agat Ic

hinsint,

Ní fheaca riamh aon fhearg ag teacht ar aon tsagart 90 dtí an

lá úd, agus dúrt liom féin go dtagann sí orthu comh maith le cách.

B'e crioch agus deireadh na mbeart é go raibh an la [féin dtor ay

beirt againn. mar fuaireamair deireadh an lac sin saor.

Is cuimhin liom lá breá eile i bhfad ina dhiaidh sin agus mé ai

mo thuras go dti an scoil dom. Tá cloigín os cionn doras na haliach

agus slabhra ag teacht anuas uaidh chun é do tharrac, cloigin a

chuireadh in úil do sna daoine cad a bheadh ar sittl--dinncas,

suipéar, an tAifreann, nó an Paidrín Páirteach, b'fhéidir. Ni raibh

ceol le baint as mura mbeadh pnó leis. Do tharlaigh dom fein ná

raibh móran eolais agam air san am san. Bheireas ar an sablaa ay

cleasaíocht leis agus bhaineas stracadh deas as a chuir ceol ar fucid

na háite. Thaithnigh an ceol san liom go mór, agus da dheascaibh

sin do bhaineas stracadh maith eile as a chuir fuaim níos fearr ar

fuaid na háite. Bhaineas cúig stracadh maithe as.

Fé cheann nóiminte, ní raibh seanduine, bacach na mairtíneach

ná go raibh ag baint na sál dá chéile ag rith chun na hallach. Bhi

bulc chugham aníos, bulc eile chugham anuas, fear anoir, fea

aniar. Dar fia, chuimhníos féin ar mo bhotún, dá óige a bhios. Seo

liom féin ina measc. Chloisinn na seandaoine ag cur Is ag cúileainií

le chéile, fuirse an domhain orthu. —Ní haon dinnéar atá ann, ó

deireadh fear le fear eile. Seo cuid acu fé dhéin an tsáipóil, see itd

go léir. Bhios ag tabhairt gach ní fé ndeara, níor ligeas aon ní orm.

Bhí cibeal agus gibris agus dul trí chéile sa halla anois, Súil dui

thugas siar, cad a chifinn ach an mhaistreás agus a hal ina diaidh ay

teacht fé dhéin an tsdipéil. Ligeas orm ionadh bheith orm chon

maith le cach, sméid sí orm, seo liom féna braid. —Cad ata ar siul.

a Mhuiris?, ar sise. —Ni fheadar ’on domhan, a mháistreás, ce at

mise. Seo léi agus sinne ina diaidh go dtí an sdipéal, chuamatr in

ár nglúine, bhi an saipéal lán ó cheann ceann. Mas ca, ni raibh aon

tsagart ag teacht, agus a fhios agam féin go maith ná viochidh.

I gceann tamaill, cé gheobhadh isteach ach bean riall. (abhi

si leis an bpobal: —Cad a thug anso sibh? ar sise, nó cé chuir an

cloigin ar siúl? D'éirigh an mháistreás ina seasamh agus dúirt gurbh

ait an gnó d'aon duine a leitheid do dhéanamh, go mórmhór daoine

ná raibh in ann siúl do thógaint amach as na cúinní agus an lá do

chur amú uirthi féin.

Nuair a bhí deireadh ráite aici, do thug an bhanaltra ordú don

bpobal imeacht. Mise an uair sin agus fuarallas agam á chur díom,

agus gach aon léim ag mo chroí, mar tuigtí dhom, nuair a dh'fhéach-

adh éinne orm, go raibh sé le haithint aige gur mé a bhí ciontach.

Do tharlaigh an scéal go raibh deireadh an lae saor againn dá

bharr.

Oiche amháin gheimhridh a bhi fiain go maith maidir le cnagar-

nach á bhaint as pánaí na bhfuinneog ag an sneachta, feadaíl

uaigneach ag an ngaoith ag séideadh i mcasc na gcrann ar an dtaobh

amuigh, gángarnach ag asal i bhfad uaim le fuacht na hoiche, agus

mé féin an uair sin sínte ar fhleasc mo dhroma sa leabaidh bhreá

chluthair, mé ag cuimhneamh agus ag siormhachnamh ar an mBlas-

caod, cad é an lá go mbeinn ann im fhear gan smacht ag na banaltraí

orm ná scoil ag cur tinnis orm, agus ná beadh an mhaistreas am

bhualadh, is gearr go gcuireadh cith mór sneachtaidh an Blascaod

as mo chuimhne, do chloisinn an t-asal beag ag gángarnaigh 1 bhfad

i gcéin, do chuireadh sé trua orm: —O, dá mbeinn san áit go

bhfuileann tú anois, a asailin, nach orm a bheadh an scanradh

roimh na púcaí!

Lena linn sin, tháinig cnag ar an ndoras, ——Cé tá ansan? arsa

banaltra. —Lig isteach me, arsa an guth go truamhéileach. D'oscail

an bhanaltra an doras, agus léimeann si isteach bean bheag

mheanaosta, cúpla paiste lena cois, iad gioblach go maith, cuma na

siúlóide orthu, an braon ag sileadh ó bhonn baitheas leo.

— Go mbeannaí Dia anso sibh! ar sise. —Dia is Muire dhíbh!

arsa an bhanaltra. —Ar son Dé, an féidir libh aon tslí a dhéanamh

istigh go maidean dúinn ó fhuacht na hoíche”? arsa an stracaire

mná. —Gheobhaidh sibh agus míle fáilte, arsa an bhanaltra.

Tugadh trí chathaoir dóibh le suí orthu. Deineadh tae dhóibh.

Shuíodar chun boird, ní raibh aon fhocal eile le fáil ón mbean

bhocht, ach gach stracfhéachaint aici ar an ndoras, cuma fhaitíosach

uirthi, ar nós duine go mbeadh coir mhór déanta aige.

Ní raibh ach cúpla greim ite acu nuair a tháinig cnag mór eile ar

an ndoras. Rith an bhanaltra amach: —Cé tá ansan? ar sise.

—-Constáblaí, arsa an guth go tapaidh amuigh á freagairt.

Lena linn sin, do léim an bhean bhocht ón mbord, do scréach sí

agus do liúigh si: —Ó, Dia lem anam, ar sise, táim acu.

Osclaíodh an doras agus do léim beirt chonstablaí isteach, iad

glan go hard os cionn sé troithe, iad comh díreach le coinneal, cuma

fhiain orthu, d'aithneodh éinne orthu go rabhadar ar thóir na mná

boichte.

——Cad a thug anso isteach tusa? arsa ceann acu léithi go mifhoigh-

neach. Níor fhreagair an bhean bhocht, ach crith cos agus lámh

uirthi. —Táim á chur id leith gur bhrisis na pánaí ar an sáipéal

chun dul isteach ann, arsa ceann acu do ghuth mhór gharbh. Do

scréach an bhean. Do bheir duine acu ar gach láimh uirthi agus

d'ardaíodar leo an doras amach i.

Bhios ag féachaint orthu ar feadh an ama so. Thosnaíos ag

machnamh aris, agus me ag éisteacht léi ag imeacht ón dligh ag

béicigh agus ag húirigh, gurbh ait an saol é smacht ar an mbean

mhór láidir sin comh maith liom féin. Do chloisinn anois is arís

foscread á ligint aici, agus fé mar a bhí sí ag imeacht uaim, bhí an

bhéiceach ag dul i laige, nó gur thiteas i dtromshuan.

Ní fada go rabhas i dtaibhreamh, go rabhas féin agus Micil J2ic

ag siúl trí pháirc bhreá leathan i mBaile an Mhuilinn ag baint

bláthanna deasa. Nuair a bhí ár ndóthain bainte againn, do

shuiomair sios. ag caint ar an scoil agus ar bhriolla-bhrealla. mas n

gnách le páistí a bheith, agus i gceann tamaill dar liom gur thil

Micil dá chodladh.

Bhíos ag féachaint air, agus é ag srantarnaigh go breá fada réidh,

mé ag cuimhneamh gurbh ait an rud an codladh céanna, awus cad

a chífinn ag teacht aniar as a bhéal ach peidhleacáinín deas bán,

dar liom. Seo leis ag siúl síos ar a chorp. Stadas, mhachnaíos gur

ghreannúr an rud é theacht aniar as a bhéal. Seo síos an peidh-

leácáinín fén bpáirc. D'éiríos agus leanas é, dar liom, riamh agus

choíche nó gur tháinig sé go dtí geata iarainn. Seo leis in airde tri

shlata an gheataigh ó shlat go slat, agus é go breá mall ag cur dó,

mise ag breithniú air. Nuair a tháinig sé go dtí barr an gheataigh,

seo leis an taobh eile síos. Stadas. Bhíos ag faire ar gach cúrsa dá

raibh aige a thabhairt isteach, nuair a tháinig sé anuas don ngeata

isteach i bpáirc eile. Do bhi seanchloigeann capaill ansan cois claí

a bhí ann le blianta, comh fada lem thuairim. Seo isteach an peidh-

eacán tri áit na sul, faire mhaith agam féin air. Ní raibh sé ag

teacht amach. Is dóigh liom gur thug sé suas le cúig néiminti istigh.

Sa deireadh tháinig sé amach trí bhéal an chloiginn, aníos leis go dtí

an ngeata arís, agus in airde leis trí gach slat nó gur tháinig sé anuas

ón dtaobh eile, mar ar tháinig sé aníos roimis sin. Suas leis tríd an

bpáirc, mise ina dhiaidh riamh agus choíche, nó gur chuaigh isteach

i mbéal Mhicil arís.

Lena linn sin, do dhúisigh sé, d'fhéach ina thimpeall, do dhein

leamhgháire. —Cá bhfuilim? ar seisean. —Ná haithníonn tú an

áit? arsa mise. Níor ligeas faic orm mar gheall ar an bpeidhleacán

fós. —O a Mhuitis, ar seisean, suigh síos go neosad duit an taibh-

reamh brea deas a bhi anois agam. Shuios.

An gcreidfeá gur taibhriodh dom sinn a dhul amú ar a chéile

nuair a bhíomair ag baint na mbláthanna, agus go rabhas ag

imeacht liom riamh agus choiche nó gur thána go dti bóithre iarainn

a bhí ag dul tharna chéile ar nós snáithín stoca. Ní fheadar do

thalamh an domhain cá rabhas, bhíos ag scréachaigh agus ag

glaoch ortsa, ach sin a raibh do mhaith dhúinn ann. Nuair a thána

go dtí deireadh an bhóthair iarainn, do chonac uaim tigh mór geal.

Chuas féna dhéin. Is ea bhí doras mór cruinn gan aon chomhla air.

Stadas agus d'fhéachas air. Dia lem anam, arsa mise liom féin, cad

é an áit é seo, nó an raghad isteach? Ó, níl aon bhréag sa méid sin,

a Mhuiris. —O, creidimse thú go maith, arsa mise, lean leat.

—-Sea, chuas isteach, agus má chuas, ní raibh éinne beo ná marbh

agam le feiscint. Bhíos ag imeacht ó sheomra go seomra, ach am-

briathar féin, a Mhuiris, go raibh mo dhóthain faitís ag teacht orm.

— Níorbh aon ionadh dhuit é, arsa mise. —Sea, dar fia, dar liom

go rabhas ag dul amú ins na seomraí agus nárbh fhéidir liom doras

na sráide a dh'fháil amach. Bhíos ag púcáil liom riamh agus choíche

nó gur bhaineas amach é. agus an riabhach dom ná gur chasas ar mo

sháil aníos tri sna bóithre céanna, agus díreach is mé aníos tríd an

bpáirc is ea dhúisíos.

—Slan do scéalaí, arsa mise. De dhealramh, arsa mise agus mé

ag féachaint in airde ar an ngréin, nuair a bhíonn duine ag taibh-

reamh, go mbíonn peidhleacán bán tar éis teacht amach as a bhéal,

agus é ag siúl leis, agus nuair a thagann thar n-ais, gurb shin é an

uair a dhúisíonn sé. —Canathaobh go ndeir tú é sin? arsa Micil.

—Mar do chonac ag teacht amach as do bhéalsa é, nuair a bhís id

chodladh, agus ag siúl] síos tríd an bpáirc, in airde tríd an ngeata san

thios, agus as san isteach trí shean-chloigeann capaill atá istigh sa

pháirc sin thall. Tháinig amach arís, aníos tríd an áit chéanna, agus

isteach id bhéal. Sin é an uair chéanna a dhúisis, agus comh siúrálta

agus atánn tú beo, sin é an tigh mór go rabhais istigh ann.

Lena linn sin, do dhein Micil aon scarta amháin gáire a dhúisigh

as mo chodladh mé, agus cad a bheadh ach Micil agus a chroí briste

ar an dtaobh eile dhom nuair a chuala sé ag caint trím chodladh me.

D'éirigh gach duine againn, d'ullmhuigh iad féin chun scoile, agus

as go brách linn; agus do bhíos féin an lá san agus gan aon ní agam

á fhoghlaim ach ag imsint an taibhreamh do Mhicil.

II. Mo thuras abhaile dhom

Is cuimhin fiom lá brea i mi Iúil sa mbliain 1911 go rabhas istigh

ar scoil, ni fada a bhíos, nuair a tháinig stócach do bhuachaill

isteach, chuaigh chun cainte leis an máistreás, agus dúirt léithi go

rabhas-sa ag teastáil ó dhuine eigin amuigh sa halla. Lena linn sin.

do ghlaoigh sí aníos orm agus dúirt liom dul amach chuige.

Ar mo dhul amach dom, cé chífinn ach m'athair agus m'uncail

agus beirt aintín dom. Do rith m'aintin chugham gan tada a rá ach

barróg a bhreith isteach orm agus mé phógadh, m'aintín eile mar

an gcéanna. Agus ansan m'athair: —An maith leat dul abhaile

inniu liomsa? ar seisean. —Is maith, arsa mise, agus mo chroí ar

sciobadh chuige. Cad é an saghas áite é? arsa mise. —Ó, áit bhrea

dheas, ar seisean. —An mbeidh sibh ag imeacht anois? arsa mise go

ríméadach. ——Dá mbeimis ullamh, ar seisean; nuair a bheidh

dinnéar caite againn, beam ag bogadh linn in ainm Dé, ar seisean,

—Raghad isteach arís, mar sin, agus fágfad slán ag Micil. —Tá go

maith, ná bí i bhfad.

Seo liom isteach, agus ní bhrisfeadh ubh a bheadh fém chosa le

lúcháir agus le héirí croi, nó gur shíneas mo lámh go dtí Micil.

—Slan leat anois, a Mhicil, táim ag dul abhaile inniu, agus tá súil

agam go bhfeicfead arís thú fé mhaise agus fé shiáinte. —Gurb

amhlaidh dhuit, arsa Micil agus na deora ag sileadh leis.

Nuair iontaios suas chun dul chun cainte leis an máistreás, do

thugas fé ndeara dhá chnapshúil aici. —Sea, tá go brea dul chun

cainte leatsa, arsa mise im aigne féin. Chuas suas chúichi. pé scéal c.

agus do labhras go deas mar seo léi: —Taim ag dul abhaile inniu,

arsa mise,

Do léim sí ina seasamh: —Cad é sin agat á rá? ar sise go feargach.

—-Táim ag dul abhaile inniu, arsa mise go ciúin. —Cé tháinig ag

triall ort? —Thainig m'athair. —Ca bhfuil sé? —Ta sé ansan

amuigh, arsa mise.

Seo léi gan a thuilleadh do rá, mise ina diaidh, nó gur shroich-

eamair an áit go raibh m'athair. —Do chuir si mile fáilte roimis, do

labhair leis go deas tláthúil an chéad uair; ach bhíos-sa ag féachaint

uirthi, agus má bhíos, ní fheaca aon dea-fhuadar fúithi. Sa deireadh

do bhris ar an bhfoighne aici. —Dhera mhuise, ba chóir go mbeadh

a fhios agat cad tá agat á dhéanamh bheith ag tabhairt an pháiste

abhaile leat, agus gur anois atá sé ag foghlaim a chuid scoláireachta,

agus dá bhfágfá anso é, go mbeadh slí beatha go deo aige ina

dhiaidh. —Och, mo thrua do cheann, arsa m'athair, ní fheadar cad

é an slí beatha a gheobhadh sé ach ligint dó a shrón do leanúint i

ndeireadh na dala.

—-Sea, a Sheáin, ar sise, do cheapas go raibh éifeacht éigin id

cheatin go dtí inniu agus a leithéid sin do dhéanamh leis an mbuach-

aill bocht. Ar an gcead dul sios, caillfidh se a theanga Bhearla.

amus da dheascaibh sin beidh se ina amadan nuair cireoidh se suas ina

bhranach, má mhaireann sé leis—-ca raghaidh se? ni bhfaighidh sc

post gan Bhéarla. —Nach fearr ná san an dá theanga bheith aige?

arsa m'athair, agus rud eile atá sa scéal, níl a fhios agat cad é an

chuma go n-iontóidh Éire amach fós—b'fhéidir go raghadh an

teanga iasachta fé chois, ar seisean ag déanamh smiota gáire. —Och,

ar sise, is é ‘Mair a chapaill agus gheobhair féar” agat é. —Is é an

rud céanna a bhí agam féin le rá ag tagairt don bpáiste, arsa

m'athair, mar sin é an chuma a bheidh aige. Ní haon mhaith dhúinn

bheith ag caitheamh an lae mar sin—téanaíg oraibh, ar seisean.

D'fhágamair slán is beannacht ag an máistreás agus bhailimh linn.

Caithfimíd dul suas go dti an t-óspaidéal anois, arsa m'athair,

chun tú dhéanamh suas, mar cheannaíos culaith dheas éadaigh duit.

Nuair a chuala é sin, bhíos comh ríméadach agus gur tuigeadh

dom ná raibh éinne ar an saol ach mé féin, go mórmhór nuair nár

chaitheas aon treabhsar fós; ach anois nár mhór an t-athrú i gceann

leathuaire chloig é, mé im fhear déanta, mé ag imeacht ó anró an

tsaoil agus ó dhaorsmacht na mbanaltrai.

Ar ár sli suas dúinn, bhi an ghrian ag taithneamh go breá agus é

go brothallach gan scamall sa spéir, na héanaibh ag cantaireacht go

binn ar na crannaibh. Dar go deimhin. a éinin, arsa mise im aignc

féin, gur cheapas lá ná beinn comh sásta leat ná comh compordach.

— ls dóigh liom, arsa m'athair, go bhfuil brón ort bheith ag

facaint. ——Brón ormsa? arsa mise, is orm ná fuil sé ach deabhadh

atá orm chun an treabhsar a bheith orm agus mo bhaile dúchais

a dh fheiscint.

Do bhí bean rialta ina seasamh romhainn ag an ndoras, do chuir

na mílte fáilte roimh m'athair, agus do cheistigh é im thaobhsa go

caoin cneasta, d'imigh sí arís agus d'fhág sí ansan sinn. Do chonac

féin beartán ar an mbord, chuimhnios láithreach ar an gculaith nua,

bhíos ag faire air riamh agus choiche nó gur oscail m'athair é.

Thóg sé amach bríste agus casóg, tharraig amach arís léine, bóna

agus caipin, péire slipéirí agus péire stocaí dubha. —Anois, ar

seisean, caith dhuit anuas na héadaí linbh.

Nuair a bhíos réidh, d'fhéachas ar m'athair agus é ag gáirí. —Dar

fia. ar scisean, tánn tú it fhear déanta, bail ó Dhia ort. Jontaig aniar

go bhfeicfead do dhrom. Ta sí comh hoiriúnach agus go ndéanfadh

an táilliúir duit i. Fan go bhfaighead an scáthán duit. Féach anois

ort féin, ar seisean. D'fhéachas, agus más ea, nuair a chonac an

deilbh go rabhas, d'imigh cuimhneamh Mhicil agus gach cuimh-

neamh eile as mo cheann, —Ó, a dhaid, arsa mise, is mór an spórt

le breáthacht mé.

Amach linn an bóthar sios, agus ni fada a bhíos nuair a chasas

in airde mo phort feadaile, gach coiscéim agam á thabhairt comh

fada lem athair. á chur in úil do sna daoine go rabhas im fhear.

Is gearr ansan gur bhuail mo dhá aintín liom, do stracadar óna

chéile mé am phógadh, mar tá an riabhach féin ar na mná le plámás,

agus dá bhrí sin níor mhaith liom ina dhiaidh sin iad do bhualadh

liom. Cad fáth ná tégfaidis go breá bog é ar nós fir? Ní dhéanfadh

ach ag lútáil leat gach uile am a thiocfaidís trasna ort.

Nuair a bhí m aintíní sásta, chuir gach duine acu leathchoróin im

póca, i dteannta a lán eile a bhí fachta agam ó dhaoine eile, agus

do bhí mo dhá láimh thíos im pócaí anois agam agus ceol agam á

bhaint as an airgead lem mhéireanna. B'shin nós a bhí sa cheantar,

an buachaill a chuireadh an chéad chulaith éadaigh air, théadh sé

ó thigh go tigh ar fuaid an bhaile, agus a mbriathar gurb ¢ a bhiodh

go tóirtéiseach tráthnóna ar theacht abhaile dhó lena mbíodh

d'airgead déanta aige tar éis an lae.

Ní fada anois go rabhamair sa bhaile mhór, an triúr romham

amach agus mise ina ndiaidh ag féachaint orm féin, truslóg mhaith

fhada agam á thabhairt d'fhonn is cló an fhir a chur orm féin.

Bhuaileamair isteach go dti siopa Mhartan Ó Catháin sa tsráid

mhór.

——Dé bhur mbeatha, arsa Mártan. —Go maire-se i bhfad. arsa

m'aintín. —Cé hé an stócach atá in aonacht libh? arsa Mártan.

—Mac dom é sin, arsa m'athair. —An b'ea? arsa Mártan, ní

aithneoinn go deo é. An maith leat bheith ag dul go dtí an Blascaod?

—-Is maith liom go mór é, arsa mise leis. —Ambriathar féin féin,

arsa Mártan ag déanamh smiota gáire, go dtiocfaidh lá ortsa fós go

dtabharfair do chúl leis an áit sin, a bhuachaill. — Ní thiocfaidh an

la san go deo. arsa mise. —Ambaice, arsa Mártan, ma chuais Ict

athair crionna, táim in amhras na fagfair. B'fheidir go ndeanfa

iascaire maith fós. Téanaig isteach, is dócha go bhfuil ocras oraibh.

Do shuíomair síos chun boird agus do thosnaíodar ag comhrá le

chéile as Gaelainn. Bhíos-sa ag éisteacht leo go cúthail ar nós

madra bheadh ag éisteacht le ceo], ach níorbh fhéidir liom aon

éifeacht a bhaint astu. Dá bhrí sin do shleamhnaíos anonn go dtí

m'aintin. Do phriocas sa drom í. —Cad é an saghas cainte i sin ar

siúl ag m'athair agus ag an bhfear eile? arsa mise. —Gaelainn í sin,

a stóir, ar sise ag breith barróg orm agus am phógadh.

Níor lú orm féin an sioc ná é sin do dhéanamh liom. Nuair a

fuaireas mé féin bogtha aisti, do chúbálas uaithi amach go dtí an

doras, mé ag féachaint ar na daoine ag siúl sios suas tharm agus ag

síorsmaoineamh ar na béasa baotha atá ag na mná, ná féadfá

labhairt leo nuair a bheidis léimithe chughat.

Bhí m'athair, Mártan agus m'uncail geirgéiseach go maith anois

do dheascaibh na df. I gceann tamaill, d'éirigh m'athair. —Fan-

aigse ansan, ar seisean. nó go bhfaighead cóiste, ní bhead i bhfad.

Vimpeall leathuair a chloig a bhí m'athair nuair a tháinig sé aris

aeus an cóiste aigc. Bhi gach ní ullamh againn, a ghiotalacha fein i

bhfearas ag gach éinne, agus fonn bóthair orm féin chun na tuaithc

dh fheiscint. Ní raibh aon eolas agam ar na háiteanna, agus dá bhrí

sin do bhi m'athair ag tabhairt ainm gach áite dhom. [s gearr anois

vo raibh an fharraige mhór agam le feiscint riamh agus choiche nó

our thánamair go dtí Ceann Sléibhe.

Anois. a Mhuiris, arsa m'athair, féach t'áit dhúchais, ag sineadh

a mhéirc siar ó thuaidh i dtreo oileáinín beag a bhí scriosta amach

ón míntír. Níor labhras, do tháinig cnap im scornaigh nuair a

chonac an tOileán,

Ach. arsa mise sa deireadh, conas is féidir leis an gcapall dul

ansan isteach? —Ragham isteach le naomhóig, arsa m'athair. —Cad

é an sórt rud an naomhóg? arsa mise.

Níor chuireas a thuilleadh ceistiúcháin air ach mé ag síormhach-

namh agus ag féachaint uaim isteach. Do chonac tithe beaga geala

dldite ina chéile i lár an Oileáin, cnoc mor fiain siar díreach gan aon

(igh cile le feiscint ach amháin túr a bhí i mullach an chnoic agus an

cnoc san bán le caoire thall is abhus. Nior thaithnigh an fhéachaint

sin liom. Is doigh liom, arsa mise im aigne féin, nach áit ar fónamh c.

Sa mhachnamh dom do stad an cóiste. Tháinig na daoine anuas

veus do tharraig m'athair anuas mé féin. —Ca bhfuilimid ag dul

anois” arsa mise.

Lá don tseachtain a bhí ann, agus díreach agus sinn ar bharra

na haille, sin é an uair a bhí Rí an Oileáin ag teacht aníos ón

muileann, mála an phoist ar a dhrom aige. Do labhair se lem athair.

ach níor thuigeas féin focal ar bith uathu. Is gearr gur iontaigh an

Ri orm. -—M anam ón fial, ar seisean, conas tánn tú? ag sineadh a

[aimhe chugham.

Bhíos ag féachaint air, agus má bhíos, ba bhreá múinte béasach

dea-ghnúistineach an fear a bhí ann. —Thank you very much, arsa

mise. —An fial mé, ar seisean aris as Béarla, gur dóigh liom ná fuil

aon tuiscint ar an nGaelainn agat. —Nil, arsa mise, ach is aige féin

a bhí an dá theanga go briomhar blasta. —Conas a thaithníonn leat

bheith ag dul isteach go dtí an tOileán? —Ni fheadar "on domhan,

arsa misc, níl cló ródheas ar fad air.

-M'anam ón fial gur dócha go bhfuil sé in am tabhairt fé isteach.

a Sheain, arsa an Ri ag iontú ar m'athair agus ag bogadh leis síos.

Bhios féin anois ag féachaint ar na cuilithini bana ar an bhfarraige

lem bun sios, scríob mhaith do ghaoith aniar 's aneas ann, agus do

bhogamair linn síos trí fhaill mhór, bóithrin beag caol achrannach

ag imeacht romhainn síos. Nuair a thána ar radharc an ché, cad a

chifinn dar liom ach suas le fiche ciaréga móra dubha a bhi dha

uair níos mó ná aon bhó. —O a dhaid, arsa mise, an baol dúinn na

ciaróga san thíos?

Lena linn sin, do dhein an Rí gáire breá suáilceach a bhain

macalla amach as an bhfaill, mar fear breá láidir dob ea é ná raibh

aon chiachán air. —An fial mé, a gharsúin, ar seisean, nár thugais

aon drochthuairim dóibh agus nach tú éinne amháin a thug an ainm

chéanna orthu.

Nuair a bhíomair thíos ar an gcé, d'fhéachas suas ar aoirde na

faille, luibhearnach ag fás anso is ansúd, fothram uafásach á bhaint

amach ag na tonnta a bhí ag briseadh féna bun, agus is gearr go

bhfeaca éan mor dubh in airde i lar na faille agus nead deanta aici

ann. —O a thiarcais, arsa mise im aigne féin, conas a choimeádann

tú do mheabhair ansan thuas in aon chor?

Lena linn sin, d'iontaíos mo cheann i dtreo na slipe, agus cad a

chífinn ach ceann do sna ciaróga móra ag siúl chugham amach. Do

gheit mo chroí, do bheireas ar sheál ar m'aintín agus do chuireas

aon scréach amháin asam. —O, an chiaróg! arsa mise agus scanradh

an domhain orm. —Ná bíodh aon eagla ort, ar sise, nach naomhóg

isin atá ar a ndrom acu? agus do bhain laspa póige eile dhíom. Do

mheasas a rá léi gur ghránna an béas a bhí ag na mná, ach ní dúrt,

do chrapas mo theanga arís.

Bhí an naomhóg ar snámh anois ar nós coirc ar an uisce, agus

más ea, leis an luascail a bhí uirthi, do cheapas ó uair go huair go

mbeadh a béal fúithi. Seo isteach an Rí, agus dar fia ní raibh aon

choinne agam ná go gcuirfeadh sé síos fén uisce í leis an meáchaint

a bhí sa bhfear. Mé féin an duine déanach a cuireadh inti, an Rí

go brea sochma ar an dtochta agus a phip dearg aige, m'aintini

thiar ina deireadh agus mise suite ag a gcosa ar stán milseán,

—Anois, arsa an Rí, in ainm Dé bogaimis amach i.

Is gearr go n-éiríodh an naomhóg in airde do dhroim tonn mhór

agus síos arís ar an dtaobh eile, streancán á chur ar gach taobh di

nuair a bhuaileadh sí an t-uisce. Ba mhaith liom go mór é sin nó

go rabhamair Lár Bá isteach. Is ansan a bhraitheas mo phutóga

ag imeacht trína chéile, agus ba sheacht mheasa a bhínn nuair a

dh éiríodh an naomhóg in airde agus sios aris. Scréachas.

—-Ná bíodh aon eagla ort, arsa m'athair. —O ní haon eagla atá

orm, arsa mise, ach tá rud éigin ag teacht orm ná fuil i gceart,

— Tóg in airde do cheann, a bhuachaill, arsa an Rí, agus biodh

siolla na gaoithe agat.

Do thógas, agus más ea ba mhar a chéile é. Ní fada gur tháinig

stríocadh tinnis trasna mo chliabhlaigh, fonn cuir amach. Thugas

fé chaitheamh amach, nior chuireas, thugas iarracht eile. nior

éirigh liom.

—Caith amach é, a bhuachaill, arsa an Ri, agus ni bheidh faic

ort. Thugas seacht n-iarrachtaí fé, ach níor éirigh liom. —Cuir do

lámh siar id bhéal, arsa m'athair, an fhaid siar a raghaidh sí, agus

beidh agat. Chuireas, agus más ca, b'fhearr liom í bheith aniar

agam arís. —Ná bíodh eagla ort, arsa m'athair arís. — Ach nach

shin é an chuma is measa a bhím, arsa mise, nuair a chuirim siar í?

—-Ná bac san, arsa m'athair, fág siar go maith í, nó go dtiocfaidh

an t-ualach aniar.

Thástálas arís, agus deirim leat gur mór go léir an fhoighne a

dheineas. Gach am a bhuailinn mo mhéireanna siar ar mo scornach,

do ritheadh fonn Uirlici trim chorp. Do dheineas foighne ar mo

lámh a dh’fhagaint thiar riamh agus choíche nó gur bhraitheas mo

bholg ag bualadh thiar ar chaol mo dhroma. Aníos leis an ualach,

chaitheas amach é, ach ní raibh aon choinne agam go dtarraiceoinn

m'anál go deo aris.

Bhuail m'aintín sa drom mé, agus is dóigh liom gur dhein sé

an-mhaitheas dom, thug sé fuascailt na hanála dhom, pé scéal é.

Bhí m'uncail ar an dtochta tosaigh ag rámhaíocht leis, d'fhéach sé

orm féin, do chuir rais mhór cainte as, ach mo léan, ní raibh d'fhios

agam féin ar cad a dúirt sé ach oiread leis an maide rámha.

Bhíomair i ngiorracht ceathrú mile don gcaladh anois, radharc

bhreá ar an Oileán agam, gan leoithne gaoithe sa spéir, mar an

méid a bhí ann di roimis sin, bhí sé imithe. Bhí an fharraige ina

bainté, gach tigh san Oileán agus streillín deataigh ag éirí in airde

direach uathu cheal gaoithe, an ghrian comh bui le hór do dhroim

Mham na Leacan o thuaidh, naomhóg orainn aneas, naomhóg eile

aduaidh, macalla á bhaint as na cuaiseanna ag sceamhaíl na gcon,

agus nuair a stadadh san, bhí an traona agam le cloisint—draoch,

draoch, draoch! aici. Bhí gliondar ag teacht ar mo chroí anois le

haoibhncas na háite, agus is gearr go bhfeaca ag rith anuas tri

gach cosan beirt, tnúr, ceathrar, sa deireadh chuaigh diom iad do

chomhaireamh, iad ag teacht ar nós na seangán, cuid acu ag rith,

Cuid acu ag siúl go mall—sa deireadh bhíodar in aon bhulc amháin

os cionn an chaladh.

Seo linn isteach trí ghóilin cúng ná raith ann ach leithead na

naomhóige, agus is mór go léir an leathadh a baineadh as mo shúile

nuair a thánamair isteach ar an linn. Ní raibh pioc don slip ná go

raibh clúdaithe le páistí agus le daoine fásta comh maith. Ba dhóigh

leat ar bhreithniú orthu gur ampla a bhi orthu chun an naomhóg a

stracadh ó chéile, fuaim agus gibris ina bhfuaid ar nós scata géanna

a chuirfeadh madra trína chéile, go mórmhór mé féin gan aon

tuiscint agam orthu.

Síneadh suas an naomhóg le taobh na slipe. Chuas amach aisti.

Chruinníodar timpeall ar an naomhóig, ach amháin na páistí,

chruinniodar san timpeall orm féin, gach duine acu ag cur na súl

tríom, cuid acu agus a méar ina mbéal acu, cuid eile ag giotail lena

méireanna, cuid eile acu ag teacht taobh thiar dom. Bhi saghas

naire ag teacht orm, cad fáth an ghliticaiocht go léir orm féin”?

Cuid acu, nuair a dh'fhéachainn orthu, dheinidis gáire agus chuiridis

a n-aghaidh i bhfolach taobh thiar do dhrom duine eile acu.

~—Scaipig! arsa an Rí do ghuth mhór gharbh leis na páistí a bhí

ag teacht sa tslí air. Ritheadar san go heaglach, agus ní fada go

raibh an naomhóg ar a ndrom acu á chur ar an stáitse.

Bhíos-sa im sheasamh thuas ar bharra na slipe anois agus

beagainin eagla ag teacht orm, mar do bhi sé ina sheasamh os mo

chomhair amach pataire do bhuachaill a bhi comh ramhar Ic

banbh, dhá shúil mhóra ghorma aige, smuga ar a chaincin, a mhéar

ina bhéal aige agus é á chogaint. D’fhéachadh sé ar mo cheann, as

san ar mo chosa, thagadh sé taobh thiar diom ansan ag iniúchadh

ar an gcuma ceanna, braithinn a anal the isteach ar mo chúl.

Níor dheineas ach lámh a chur im póca agus roinnt milseán a

thabhairt dó, d'fhonn is go dtógfadh sé a aghaidh ghaoraíochta

dhom. Ní túisce san déanta agam ná rith sé leis i measc na coda

cile, agus nuair a chonaiceadar san na milseáin, seo chugham féin

anal! iad ag brú a chéile isteach orm.

Lena linn sin, do ghaibh anuas tríd an slí seanduine maith aosta,

é ag féachaint orm féin agus ag leamhgháirí. Tháinig chugham

anall, bheir barróg isteach orm, agus do phóg go dúthrachtach mé,

agus thosnaigh ag caint liom i dteanga bhreá Bhéarla.

—Cé hé tusa? arsa mise leis. —Ó, nach mór an obair ná haith-

níonn tú t'athair críonna, ar seisean ag déanamh gáire eile. Téanam

ort suas liomsa anois, ar seisean ag breith ar láimh orm. Agus dar

fia, a léitheoir, go raibh sé leathuair a chloig go maith sara raibh

an tigh bainte amach againn, do dheascaibh na seanbhan a theacht

romhainn chun fáilte do chur romham féin. —An riabhach, arsa

seanfhear a bhí ina sheasamh taobh linn, ná plúchaíg é!

Do chuir an tigh ardionadh orm, mar ní fheaca a mhacsamhail

riamh roimis sin—tigh beag íseal, ceann peilte air, é go geal lasmuigh

agus laistigh le haol, tine bhreá dhearg go raibh teas aici á chur ins

gach cúinne, cheithre cinn do chathaoireacha súgáin timpeall na

tine. Shuíos ar cheann acu. Bhí madra ina luí sa luaith, chuimleas

mo bhos dó, leim se, chuir crónan mallaithe as, tharraig a eireaball

idir a dhá chois agus d'imigh siar sa chúinne.

Bhí beirt deirféar agus beirt dearthár agam sa tigh, agus dá bhrí

sin ní rabhas uaigneach in aon chor. Nuair a bhí gach ní réidh, do

shuiomair chun boird, agus b'é sin an bord breá folláin maidir le

prátaí breátha briste amach agus dhá phláta mhóra do dheargáin

bhuithe, mar b'é sin an nós le Juf na hoíche sa Bhiascaod. Thosnaigh,

m'athair críonna agus m'athair agus mo bheirt deirféar ag caint sa

Ghaelainn, ach ní raibh tuiscint ar bith agam féin orthu. Thugaidis

casadh súl orm anois is arís agus dheinidís gáire.

I gceann tamaill. tagann triúr buachailli isteach. ina ndiaidh sin

triúr cailíní, agus mar sin dóibh nó go raibh an tigh lán acu.

Nuair a bhí an suipéar i leataoibh, do scuab mo dheirfiúr an

t-urlar agus do chroth gainimh air. Bhios im shui sa chathaoir ag

tabhairt gach ní fé ndeara. I gceann tamaill eile do lasadh an lampa,

agus do thugas fé ndearna an ghlioscarnach san urlár ag an ngainimh

thirim. Do chuir rud éigin ceol as taobh thiar diom. Do chasas siar

i leith mo chúil, agus tuigeadh dom go raibh se istigh san adharta.

D'iontaíos ar m'athair agus d'fhiafraios do cad e an rud a bhi ag

deanamh an cheoil istigh san adharta, — Nár chualais riamh e sin?

— Níor chuala, arsa mise. —Creagair iad san, ar seisean.

Lena linn sin, cé gheobhadh isteach ach buachaill agus melódion

féna ascaill aige, sheim suas port, agus ní fada a bhí nuair a dh'éirigh

beirt bhuachaillí agus beirt chailíní amach ar an urlár, agus níl aon

bhao! ná go dtógfadh sé na mairbh as uaigh bheith ag féachaint

orthu ag déanamh an chor cheathrair.

D'fhéachas ar an gclog. Bhí sé meán oiche. Tháinig iontas orm,

níor bhraitheas an oíche ag imeacht. Mhuise mo léir, arsa mise

liom féin, dá mbeinnse sa Daingean anois, is fadó riamh a bheinn

sa leabaidh agus Micil ar an dtaobh eile dhíom, agus nach mó rud

a chuirfimís trí chéile!

Bhí rince ag dul san aer fén dtaca so, cuid do sna buachaillí agus

braon bog allais orthu, agus nuair a bhí an rince i leataoibh, is gearr

gur thosnaigh a raibh istigh ag bualadh bos. B'ait liom é sin, agus

d'fhiafraíos dom athair críonna cad é an bun go rabhadar mar sin.

—-Tá siad ag tathant ar Eibhlín amhrán do rá, ar seisean.

Lena linn sin, do chas mo dheirfiúr scol amhráin in airde, agus

ba bhreá leat bheith ag éisteacht léi an uair sin, ciúnas na hoiche

ann, gach duine ina thost, a mbos féna leathcheann acu, gan focal

ar bith astu, ach amháin anois is aris i ndeireadh gach bhéarsa

deireadh m'athair críonna: —Mo ghrá go deo thú, a Eibhlín! An

dóigh leat, a léitheoir, ná gurb shin é an chéad bhlúire don nGaelainn

a phriocas suas an oíche sin.

Nuair a bhí an t-amhrán ráite aici, do buaileadh na bosa arís,

agus seo an gleo ar siúl ar fuaid an ti, beirt anso agus beirt ansúd

ag cogarnaigh le chéile agus iad go léir go gealghairitheach.

1 gceann tamaill, do chuir m'athair cogar im chluais: — Abair let

athair crionna amhran do ra, tá se an-mhaith chúchu, ar seisean.

D'iontaíos sall air. —Abair féin amhrán anois, arsa mise. Bhuail

sé a cheann fé agus dhein gáire. —Ni eiteod thú, ar seisean.

Bhuail bos féna leathcheann agus chas in airde Éamonn Magaine.

agus nil aon bhaol na gur bhreá an t-amhránaí é san am san. Bhíos

ag éisteacht leis go haireach, agus nuair a thagadh sé go deireadh

an bhearsa, do chuireadh sé codladh grifin im chuid fola, agus

níorbh aon ionadh é sin maidir leis an nguth, an criothan agus an

binneas. Gach focal ag teacht amach go soiléir, ach gan aon tuiscint

agamsa orthu, ach mar sin féin do bhi an taobh eile agam dé-—an

guth, an criothan agus an binneas. Ni raibh gíog na miog as éinne,

ach amháin an creagar na raibh aon staonadh ar a ghuth féin istigh

san adharta, agus is doigh liom go raibh codladh ag teacht ar chuid

acu le suailceas agus le binneas an ghutha.

Nuair a bhi sé ráite aige, do bualadh na bosa ó thalamh dó, agus

—-Mo ghrá go deo thi! arsa mise amach as Gaelainn. Do gháir

gach duine istigh nuair a chualadar mise 4 ra san.

Do bhi sé an-dhéanach san oíche anois, agus da bhrí sin do bhi

gach éinne ag scaipeadh agus ag dul ’on bhinn bhain, agus niorbh

fhada gur chuamair go léir a chodladh.

III. AN BAILE

—Ar mhaith leat dul ar an gcnoc liom? arsa m'athair críonna,

agus é ag cur an tsrathair ar an asal chun ualach móna do bhreith

abhaile leis.

Lá breá gréine a bhí ann agus an fharraige ina léinsigh. Bhí

m'athair imithe ó ghiolc an ghealbhain ag iascach gliomach siar

go dtí Inisícíleáin, agus ní raibh le teacht aniar go dtí Dé Sathairn.

—-Ba mhaith, arsa mise.

Seo linn an bóthar suas go breá aerach, maide ina láimh ag

m'athair crionna agus deatach aige á bhaint as an ndúid a bhí ina

bhéal agus an lámh eile ag cimeád na pípe cheal fiacal.

Nuair a thánamair ar radharc an bhóthair, ba bhreá leat féachaint

ó dheas idir tú agus léas: an Sceilig Mhór agus Sceilig Mhíchíl le

feiscint go soiléir, Uíbh Ráthach sínte lastoir ó dheas agus an ghrian

ag taithneamh go breá air, gan miam gaoithe ann ná scamall sa spéir,

faoileáin gheala ina gcéadta timpeall ar thráiléirí a bhí ag iascach

amuigh sa Bha, fuiseoga ag cantaireacht go binn ar an bhfraoch.

na huain óga ag damhsa dhóibh féin agus ag imirt cleas ar a chéile

ar nós páistí scoile a ligfí amach i lár an lae.

Bhiomair ag siúl linn siar nó gur shroicheamair Ceann Chnoic.

—-Féach anois mar a bhfuil t'athair ag iascach na ngliomach, arsa

m'athair críonna liom féin ag sineadh a mhéire i dtreo na hInise.

Ó. nil aon tseó ach bheith in airde inti sin leithéid an lae inniu,

ar seisean. An bhfeiceann tú an tigh? ar seisean ag sineadh a mhéire

siar arís.

Stadas, bhíos ag féachaint. —Ni fheicim, arsa mise. —Breithnig

go cruinn anois ar lár an oileáin, agus feicfir an ghrian ag glios-

carnaigh ar rud éigin. —Ó, arsa mise sa deireadh, an b'shin é é?

Is dócha gur minic a bhís-se ann. —Mo léan géar, ar seisean ag

baint crothadh as a cheann, do bhios tamall don tsao! ag dul

inti sin, agus is beag an bhróg ná an stoca a bhí á chaitheamh san

am san, ná aon chuimhneamh air. —Agus cad a bhíodh agaibh?

arsa mise.

—Do bhíodh, ar seisean, min bhuí agus min choirce agus prátaí

agus iasc breá ón bhfarraige, agus do bhíodh a rian san ar na daoine,

ba bheag breoiteacht ná aicíd a thagadh orthu. Dhera a dhuine, ná

fuil siad anois agus nuair atá siad ag lamhancán tá na bróga orthu,

gan trácht ar a bhfuil d'éadach in airde orthu, agus tá a rian air, tá

siad leice agus beid dá dheascaibh. An gcreidfeá gur mó lá dh'fhágas

an tigh ar breacadh an lae, mé féin agus Stiofán Ó Duinnlé, Peaid

Mór agus Seán Ó Cearna, mar ba chriú aon bháid sinn, beannacht

Dé dhílis lena n-anam, táid siad go léir ar shlí na fírinne anois...

Le linn an méid sin do rá dhó, do tháinig na deora leis an nduine

aosta, agus stad sé don gcaint ar feadh tamaill fé mar a bheadh sé

ag cur an tocht san dó.

Sea, ar seisean aris ag tarrac osna breá fada, an gcreidfeá na

bíodh ag fágaint an ti ar maidin againn ach cúig nó sé do phrátaí

fuarbheirithe, agus na tagaimis abhaile go dti dubh agus dall na

hoiche. agus cá bhfuil an fear a sheasédh an callaoth sin inniu?

Ambriathar na fuil sé ann, ar seisean. —Táim in amhras ná fuil,

arsa mise, agus cad a bhiodh agaibh 4 dhéanamh i rith an lae?

—Bhimis ag marú rdéinte agus ag fiach coiníní, agus más ea, a

bhuachaill, gur mhaith an formad a bhíodh linn tráthnóna nuair a

thagaimís abhaile lenár bhfoiscealach. —Is dócha é, arsa mise go

fonnmhar ag éisteacht leis.

Bhíomair ag ciorrú na slí dhúinn ar an gcuma san nó gur thánamair

go dtí deireadh an bhóthair. —Nach mór an obair nár leanaíodh ar

an mbóthar san a dhéanamh siar ar fad, arsa mise,

—Neosadsa dhuit anois, ós scéal a tharraigíonn scéal, arsa

m'athair críonna ag iontú suas. An bhfeiceann tú an tur san in airde?

ar seisean. Is é an ait go raibh an túr san le tógaint an chéad lá ná

thiar in airde ar mhullach an Chróidh, agus dá dheascaibh sin is

go dtí an túr a bhí an bóthar so á dhéanamh. Ach ansan, nuair a

bhíodar tagaithe go dtí an áit seo, do bhuail leisce iad, agus dúirt

an ceann a bhí orthu go mbeadh sé róchostaiseach an bóthar a

dhéanamh go dtí an gCró. Dá bhrí sin, stadadh don mbóthar agus

tógadh an túr ansan thuas ina ionad.

— Is dócha nach cuimhin leat é bheith á dhéanamh? arsa mise.

--Is ar éigean é, ar seisean, ach bhi m'athair, beannacht De lena

anam agus le hanmacha na marbh, ag obair air agus gan do

thuarastal aige ach cúig pingne sa ló. —Mhuise, arsa mise ag

déanamh gáire, nár bheag an pá é! —Ambriathar féin, a Mhuiris,

ná raibh sé comh holc san ar fad san am a bhí ann. Ní raibh plúr le

ceannach, ní raibh tae ná siúicre, bhí ár mbia féin agus ár n-éadach

féin againn—cnuasach na trá, seilg na gcnoc, iasc na farraige agus

olann na gcaorach. An riabhach faic a bhí le ceannach, a Mhuiris,

ach amháin tobac, agus más ea, gheobhfa fad banlamha do thobac

ar leathréal—-féach anois cá raibh an caitheamh? — Tá an ceart go

léir agat dar fia, arsa mise.

Bhíomair “ár dtost ansan ar feadh tamaill, nó gur shroicheamair

Mám an tSéideáin, radharc anois agam ar an dtaobh thuaidh don

Oileán, mar a raibh fothram ag na tonnta tréanmhara ag teacht

aniar ón aigéan agus ag briseadh isteach i gcoinne na bhfaillteacha

arda méiscreach seasmhach, agus nuair a bhuailidís isteach,

d'éiríodh streancaí in airde faid do radhairce sa spéir,

— Nach fiain an áit é sin? arsa mise. —Tá sé fiain go maith, ar

seisean. An bhfeiceann tú an charraig sin thíos? ag síneadh a

mhéire síos i dtreo na carraige. Is é an t-ainm ata uirthi sin ná

Carraig an Lóchair, agus neosadsa dhuit canathaobh gur glaodh

an t-ainm sin uirthi.

Shuigh sé sios ar thortóig, bheir ar a hata, agus chuimil a lámh

siar dona ghruaig liath, ansan chuir air a hata arís. —Ní rabhas-sa

ach ceithre bliana d'aois, ar seisean, agus tá cuimhne mhaith fós

agam ar an lá úd, nuair a bhuail long seoil ar an gcarraig sin gurb

ainm di an Lóchar. Cúigear mairnéalach a tháinig saor aisti, do

shnamhadar isteach agus do strapaiodar anios i gcoinne na faille,

agus ní raibh mórán don mhaidean caite nuair shiúlaiodar anuas

tríd an mbaile, gan luid éadaigh orthu ach fé mar a rugadh iad.

Bhí ionadh an domhain ar mhuintir an bhaile cad as gur thánadar,

agus gan aon tuiscint acu orthu. Sea, péacu san é, thug m'athair

beirt acu isteach 'ár dtighna, agus thug Peaid Mór isteach beirt eile,

agus is dóigh liom gurb é Tomás Ó Cearna a thug isteach an fear

eile—is é mhuis ambriathar, anois a chuimhním air. Nuair a bhíodar

nite glanta suas agus a ndóthain éadaigh orthu, d'fhiafraigh m'athair

dóibh cad as gur thánadar nó cad é an last a bhí acu. Bhí saghas

focail Bhéarla ag duine acu, agus do thuig m'athair uaidh gur

chruithneacht a bhí ar bord acu, agus is é an áit a dh'fhágadar ná

Halifax, agus thugadar tri mhi ar an bhfarraige a chaitheamh soir

siar nó gur chuir an gála isteach ar an gcarraig sin thíos iad. Is

gearr gur bhris an stoirm an long, agus dá dheascaibh sin do lion

na cuaiscanna agus na tránna isteach don gcruithneacht. Deirimse

leat, a Mhuiris, go raibh saol duine uasail againne an fhaid a bhí sí

againn—an dóigh leat ná go raibh oiread bailithe isteach ag m'athair

agus a dhein bhain fhada díreach sinn?

— Sea anois, is iontach an scéal é sin agat, arsa mise. Lena linn

sin, éiríonn m'athair críonna ón dtortóig agus shiúlaíomair linn fé

dhéin an Dúna, mar a raibh an chruach mhóna, agus mise á rá leat

nár bhraitheas an tslí nó go raibh na húmacha lán againn, agus aniar

arís linn ar ár gcamruathar. Ag múineadh Gaelainne dhom a bhí

m'athair críonna, agus ambriathar go rabhas sásta go maith leis an

eolas a bhí fachta agam uaidh.

Do bhí deartháir agus deirfiúr dom ag dul ar scoil an uair sin,

Mícheál agus Eibhlín. —Cad mar gheall ar dhul ar scoil in aonacht

linn? arsa Eibhlín. —Ni fheadar, arsa mise, cad é an saghas múin-

teora atá uirthi? —O, fear an-dheas, ar sise. —Is maith liom go

mór gur fear é, arsa mise, mar bíonn an riabhach féin ar na mná.

Do chuas in aonacht léi sa deireadh, ach ní raibh an máistir

tagaithe fós, agus dá bhrí sin do shuíomair síos ar an gclaí. Bhí go

leor buachaillí ann agus caid stoca acu á bhualadh, a leithéid ná

feaca riamh—bonn stoca agus é lán d'fhear tirim pasalta go maith

ann agus ansan é fuaite ar a bhéal. Ba mhór an bhrútáil a bhí acu

maidir le trascairthe agus loirgne gearrtha leis, tine chreasa á bhaint

as na tairní bróg, saothar agus osnaíl orthu ar nós aon bhaire

chomórtais.

—-Tá an máistir ag teacht, arsa Eibhlín liom féin. D'fhéachas suas

agus is ea chonac chugham anuas tríd an ngleann balcaire d'fhear

íseal agus bolg mór roimis amach. D'oscail sé an doras, bhuail an

cloigín, agus isteach linn ar fad.

[ gceann tamaill, chuaigh rang a seacht timpeall an bhoird. Bhí

Eibhlín sa rang san agus dá bhrí sin bhíos féin léi. Ní fada a bhí

nuair a thug an máistir fé ndeara mé. —Cad é an t-ainm atá ortsa?

D'inseas dó. —Cá rabhais go dtí so? —Bhíos sa Daingean, arsa

mise go támáilteach. —An rabhais ag dul ar scoil? —Bhios, a —

mháistir. —Cad é an rang go rabhais? —I rang a cúig. —Ard-

bhuachaill, ar seisean ag oscailt an rolla agus ag cur m'ainm síos.

Shuíos isteach ar an mbinse in aice le buachaill breá sochma.

Balcaire téagartha a bhí ann. Áireamh a bhí ar siúl againn san am

chéanna. Ní fada a bhíos nuair a bhíodar déanta agam. Bhuaileas

uaim mo pheann agus dhearcas timpeall. Bhí an chuid eile go léir

agus a gceann fúthu ach amháin beirt eile go rabhadar déanta acu.

I gceann tamaill, priocann an balcaire mé agus do labhair liom:

—-Feicim, ar seisean, go bhfuileann tú an-thapaidh chun na cláracha

do dhéanamh suas. —Nil siad cruaidh, arsa mise. —An dtabharfa

cúnamh domsa? ar seisean. —Tabharfad, arsa mise ag féachaint

orthu, agus ní fada go rabhadar déanta agam. —Maith an buachaill,

ar seisean go gealghairitheach.

Bhi se an-lach liom as san amach. —An mbeir mar phairti agam

gach la eile? ar seisean aris go tamailteach. — Ís maith liom go mor

é, arsa mise, ca bhfuil do thigh? —Taspainfead duit é nuair a bheam

ag dul abhaile. —Ta go maith, arsa mise, cad é an t-ainm ata ort?

—Tomas Eoin Bháin, ar seisean. —-Eist, a Thomáis, ta sé chughainn

anuas.

Bhíos féin agus Tomas in aonacht i gcónaí as san amach ag dul

agus ag teacht ón scoil, agus bhi an Ghaelainn a phriocadh suas agam

go tiubh, aithne agam á chur ar na buachaillí agus ar na cailíní,

agus ambriathar féin go raibh cabaire brea ag déanamh diom. gan

spleáchas agam le héinne anois—cad fáth go mbeadh agus mé

comh maith le fear ins an teangain?

Cúpla lá ina dhiaidh sin, bhíomair suite le chéile isteach ar an

mbinse i dtriúr, mé féin, Tomás, agus Mícheál Pheig. I gceann

tamaill, siúlaíonn an máistir amach sa ghairdín. Nuair a chonaic-

eamair féin é sin, do thosnaíomair ag cros agus ag déanamh cleas,

ach cad a bheadh ach an máistir gafa laistiar síos don scoil agus

a cheann sáite isteach aige go dtína leath sa bhfuinneoig íochtarach,

agus gan aon radharc againne air, mar is ar ár gcúl a bhí sé. Bhí sé

le feiscint ag gach éinne ach amháin againne, ri-ra an domhain

againn, nó gur thosnaigh gach éinne istigh ag gáirí agus ag féachaint

orainn. B'ionadh linn san, thuigeamair go raibh rud éigin bunos-

cionn, stadamair agus d'fhéachamair timpeall. Tháinig crith cos

agus lamh orainn nuair a chonaiceamair an máistir.

— Há ha! ar seisean, nuair a bhíonn an cat amuigh, bíonn an

luch ag rince. —Sin e an t-aon uain amháin a bhionn acu chuige

arsa mise im aigne féin, Tharraig é féin amach. Tháinig isteach.

Bhí sé cómh bán leis an bhfalla agus poill a shróna ar leathadh.

Shiúil sé go dtí an mbord. Bheir sé ar an maide mór tútach a bhí

aige. —-Tagaig anso aníos chugham, ar seisean go mallaithe. Seo

linn amach agus gan ionainn an anál do tharrac. An chéad stiall

trasna na gcos, an tarna stiall trasna an droma, an triú stiall trasna

na gcos, Níor chorraíomair, ligeamair orainn gurbh é an scéal ab

fhearr ar domhan é, ach mo thrua, do bhí an pian ag dul go dtí an

croí an uair sin.

D'imigh leis ansan agus thug leis dhá leac, thug ceann dom féin

agus ceann eile do Mhícheál, gan focal aige á labhairt ar feadh an

ama san, Bheir sé ar ghualainn orm féin agus do chuir im sheasamh

i gcúinne mé agus do chuir áireamh mór crosta chugham le déanamh.

Dhein an rud céanna le Mícheál.

Ní fada a bhíos leis nuair a bhí sé déanta agam. Thugas strac-

fhéachaint sios ar Mhícheál agus do dhein sé comhartha dhom go

raibh an t-aireamh ag dul dó. An riabhach, arsa mise im aigne

féin, go dtabharfadsa fóirithin ortsa ar ais nó ar éigean. Tharlaigh

sa deireadh gur shiúlaigh an máistir amach comh fada leis an gclaí.

Nuair a chonac féin san, thugas aon tseáp amháin síos go dtí

Mícheál. Shíneas chuige mo leac féin: —Seo, tá sé sin déanta agam,

arsa mise ag breith ar a leac san agus á ardú liom. Ni rabhas ach

im sheasamh sa chúinne arís nuair a tháinig an máistir isteach.

D'fhéach sé ar mo leac féin, agus ambriathar gur dóigh liom go

mb'fhearr leis ná beadh sé déanta i gceart. Chuaigh as san go dtí

Mícheál, agus dar ndóigh bhí a cheann san ceart comh maith.

Nuair a bhíodar go léir ag dul abhaile, do stop an máistir sinn

agus dúirt linn fanacht ansan nó go dtiocfadh sé chughainn aris.

B'shin í an fhadhb, gach éinne imithe ach an bheirt againn, an glas

ar an ndoras, sinn i bpriosún, agus gur dhócha go mbeimis anocht

ann. —Ó a thiarcais, arsa Mícheál, cad a dhéanfam nuair a thioc-

faidh an oíche? Deir na seandaoine gurb é an áit is uaigní san Oileán

é. Bhí Mícheál ag cur sios dom anois ar na púcaí a bhí le feiscint

riamh inti. —Ná bac san, arsa mise, nach fuiriste gabháil amach

tríd an bhfuinneoig? Siúd amach linn agus as go brách linn abhaile

B'é amáireach an Satharn, agus dá bhrí sin bhí mo chroí im béal

le háthas agus le compord. D’éirios amach ar an gclaí ar maidin,

bhi scalla brea gréine ann, mo chosa in airde ar an gclai, agus mé

ag machnamh ca dtabharfainn m'aghaidh.

Cé bhuailfeadh chugham aníos ach Seán Fada, seanduine an

ghleoigh. —Nach brea an lá é, a Sheáin, arsa mise. —Do-bheirim

an diabhal nár tháinig aon lá sa mbliain seo ach é, moladh agus

buíochas le Rí na glóire. Ná feiceann tú thoir é, a bhuachaill? ar

seisean arís ag síneadh a mhéire soir i dtreo an fhir go nglaonn siad

White mar leasainm air. D'fhéachas féin soir agus is ea chonac é

ina sheasamh suas le binn an tí agus grúng air. —Ba dhóigh leat,

arsa mise chun Seán do chur le haer an tsaoil, go bhfuil fuacht air.

—Fuacht air! arsa Seán ag cur glam as. Dhera, go maraí an

diabhal é! ná fuil fuacht gach lá sa mbliain air? An bhfuil a fhios

agat, ar seisean, ag deimhniú dhom féin lena mhéir agus strac-

fhéachaint aige á thabhairt ar an bhfear thoir, cad é an scéal é? Más

maith leat fios na haimsire bheith agat, féach ar an bhfear san, agus

ma chionn tú a cheann amuigh, ta brothall chughat. a bhuachaill,

ach mura bhfeicir amuigh é, tá comh maith agat an uair sin dul

fén scailp.

Níor labhair an fear thoir fós, ach deirimse leat nach maith an

fhéachaint a bhi ar Sheán aige. —Is dócha go bhfuil brothall

chughainn anois mar sin, a Sheáin, arsa mise. —Bí comh siúrálta

dhó, ar seisean, agus tá cros ar an asal.

—O mhuise, arsa White, ní rabhas riamh comh holc agus táim

inniu. —Olc ag an ndiabhal ort, arsa Seán, nach olc atánn tú riamh?

—Ó mhuise, marú an dúna ort, arsa White á fhreagairt, mura goidé

an sciúch atá ort, agus ní haon bhréag don bhfear a thug June an

Scrogaill ort an chéad lá riamh—ag fágaint na binne dhó agus ag

dul isteach abhaile.

—-Tá stradhain anois air, arsa Seán. Ó, bheirim an diabhal, ar

seisean arís, gur mór an dul chun cinn atá agat á dhéanamh ar an

nGaelainn. —O, nil aon teora leis an óige chun i phriocadh suas.

—-]s fíor é, arsa Seán, mol an óige agus tiocfaidh sí. An maith leat a

bheith san Oileán? —Is maith liom go mór é. —Mo chroise ’on

diabhal go mbeirse cortha fós dó, ar seisean. —Ni fheadar é sin fós.

—-Ambriathar go mbeir mhuise, ar seisean ag imeacht uaim agus

ag fágaint slán agam. .

Shuíos síos ar an gclaí. Bhí an uain go breá, gan faic le clos ach

bean thoir orm ag glaoch ar a mac Tadhg agus bean eile thiar orm

ag glaoch ar a hinín Cáit, agus sceamh madra i bhfad i gcéin. I

gceann tamaill, siúlaíonn m'athair críonna amach: —Ta an dinnéar

ullamh agat, a Mhuiris, ar seisean. —Nach ciúin atá an fharraige

inniu? arsa mise. —Moladh go hard le Dia, níl aon spórt ach í, ar

seisean ag tógaint a hata dhó agus á chur air arís. Téanam isteach

sara mbeidh na prátaí fuar orainn.

IV. Lá seilge

La arna mháireach dob é an Domhnach é, bhi se an-bhrea ar fad.

Bhi an fharraige ina bainté, gan fuaim le cloisint ach glór na dtonn

ag briseadh isteach ar an dTráigh Bháin agus coiscéimeanna na

bhfear ag siúl an Tóchar anuas fé dhéin an chaladh le dul go dtí

an Aifreann.

Bhi sé nó seacht do naomhéga Lar Ba amach anois agus na

fearaibh striopalta go dtí sna léinte geala iontu. Is gearr go bhfeicim

Tomás anuas chugham. —-Dia dhuit, a Thomáis, arsa mise. —An

Dia céanna dhuit, ar seisean, nach breá an lá ar an gcnoc é? an

mbeadh aon mhisneach ort? ar seisean. — Fh'anam “on riabhach,

téanam, arsa mise.

Seo linn gan an tarna focal do rá nó go rabhamair bóthar an

chnoic amach agus ceol binn ag imeacht trim chluasa ag na cearca

fraoigh a bhí ag seimint gan staonadh ar a mhullach. Bhí madra

agam féin agus madra eile ag Tomas. — B'fhéidir, arsa Tomás, go

mbeadh dosaen cánóga thiar i mBun na Raithní againn agus dosaen

eile coininí, Tá an-mhadra agamsa chúchu ar seisean.

Ní fada go rabhamair thiar ag Loc na gCapall, teas na gréine ag

scoilt na gcloch an uair sin agus ceann allais orainn féin. Luíomair

sios ar thortóig. An riabhach do Thomas na go raibh pip agus

tobac aige. Tharraig amach í agus do dhearg í ar a shástacht.

1 gceann tamaill, sineann sé chugham féin i. —Á, ní chaithim i, arsa

mise. — Tástáil i, ar seisean. Bheireas uirthi. Nuair a bhi mo dhóthain

ólta agam di, shineas chuige aris i. —An maith leat í? ar seisean.

— Is maith, arsa mise.

Do shineas siar ansan fé theas na gréine, ach ambriathar nach

fada a bhíos nuair a bhraitheas Loc na gCapall ag imeacht timpeall

orm. Tháinig scanradh agus liathbhuí orm. Bhí Tomás an uair sin

ag amhrán dó féin. —A Thomáis, arsa mise, tá rud éigin ag teacht

orm. D'fhéach sé orm agus dhein gáire: —Ó, ní faic é sin, ar seisean,

an iomad don bpíp a chaithis; má chuireann tú amach, beidh tú

go maith. B'fhearr liom bheith marbh ná an chuma go rabhas.

Bhíos ag seitreach agus ag piastáil riamh agus choíche nó gur

chuireas amach, agus ansan dar fia bhíos comh maith agus bhíos

riamh.

Amach linn agus ní raibh na madraí le fáil againn. Seo liom ag

feadaíl, ach ní raibh an madra ag teacht. Do ghlaos go hard ansan:

— Beauty, Beauty, Beauty! mar b'shin é an ainm a bhí ar mo

mhadra agam. Bhí Tomás taobh thiar díom agus gach glaoch aige

ar a mhadra féin: —Topsy, Topsy, Topsy! 1 gceann tamaill, tháinig

ecuty agus coinín trasna ar a bhéal aige. —Mo chroí go deo thú,

a Bheauty, arsa mise. Is gearr ina dhiaidh sin gur tháinig Topsy

agus gan faic aige. —Féach anois, a Thomáis, arsa mise, ciacu is

fearr do sna madrai? Nior fhan focal aige.

Seo linn siar ansan go dti Bun na Raithni, agus ambriathar gur

gearr gur bhraith mo mhadrasa cánóg. Seo linn ag taighdeadh an

phoill, thugamair uair go leith ag taighdeadh linn, ach bhi sé

rodhaingean agus chaitheamair tabhairt suas. B’shitd Jinn aris

comh fada siar leis na Clochain Gheala. —Ta an-sheans anois linn

ar dhosaen coinin, arsa Tomas, mar ta na rapai an-éadrom anso.

—-Féach, arsa mise, ta rud éigin braite ag Beauty. —Tá go díreach,

arsa Tomás.

Seo linn síos ins na cosa in airde, shás féin siar mo Jamh, agus dar

fia gur tharraigíos aniar coinín breá saille. —Th'anam 'on diucs,

arsa Tomás ag cur glam as, tá ceann eile braite ag Topsy. Seo leis

síos, sháigh siar a lámh, agus tharraig amach stumpa do choinín

mhor. Bhi ag rith linn go maith anois, agus is gearr go raibh dosacn

go leith coiníní againn.

—Ta sé comh maith againn ár scíth do thógaint anois, arsa

Tomás ag suí síos ar thortóig agus ag tarrac a phípe amach arís.

Síneann chugham féin í. —Á mhuise, beannaim uaim í, fuaireas

ciall cheannaigh cheana uaithi, arsa mise.

Bhí sé meán lae anois, an ghrian i bpríomh a maitheasa, agus

brothall thar barr ann. Sa chaint dúinn éiríonn Tomás aniar ar a

uillinn. —An bhfuil a fhios agat cá raghaimid an chuid ei’e don lá?

ar seisean. —Cén áit? arsa mise. —Ag bailiú uibhe faoileann ó

thuaidh sa Scornaigh, ar seisean. —An-mhaith, arsa mise.

Seo linn le gach deabhadh nó gur thánamair go dtí béal na Scornaí.

D'fhéachas uaim síos ar an bhfaill, agus dar fia tháinig meadhrán

im cheann. —Cad é an mac máthar a dh'fhéadfadh dul ansan síos,

a Thomáis? arsa mise. —Dhera a dhuine, ar seisean ag déanamh

gáire, ceal taithí atá ort. Sin é mar a bhíos féin an chéad lá a chuas

in aonacht le Seán Ó Sé, bhí sé liom riamh agus choíche nó gur

thoilios le dul sios in aonacht leis. —B' fhéidir an ceart a bheith agat,

arsa mise. Tá comh maith againn na coiníní a chur i bhfolach anso

ar barra agus gan a bheith á n-iompar síos agus aníos, arsa mise.

—An-sheift, arsa Tomás. Siúd linn ag cuardach poill mhaith

oiriúnach chun iad a chur ann. —Tá poll maith anso, a Thomáis,

arsa mise. —Á an riabhach, ar seisean, gheobhaidh na caobaigh

amach ansan iad. Fuaireamair pol! maith sa deireadh, agus mise

á rá leat nár fhágamair oiread agus poll bioráin gan clúdach timpeall

orthu le rabháin agus scraithíní. Nuair a bhí san déanta againn,

thugamair ár n-aghaidh síos fén bhfaill.

Bhí Tomás romham síos agus mise ina dhiaidh, Tomás comh

pocléimeach le haon ghabhar trí sna screathain, ach níorbh ionadh

dhó bheith, mar is iontu a chaitheadh sé a shaol. —Tóg go breá

réidh é, ar seisean liomsa, le heagla na heagla go mbainfeá aon

chloch led chois agus ansan mé féin do bhualadh sa cheann le linn

di imeacht le fanaidh—sin é an uair a bheadh an liútar-eitear agat.

a Mhuiris, nuair a bheifeá ag féachaint ormsa ag imeacht le haill

ar nós na cloiche. —Ná bi ag caint mar sin, a Thomáis, arsa mise,

mar chuirfeá diamhaireacht orm.

Bhí saghas fuarallais ag teacht tríom amach le diamhaireacht na

háite. Stadas ar bharra stocáin agus d'fhéachas tharm in airde. Ba

mhó ná san an criothán a tháinig orm nuair a thugas fé ndeara an

com dubh méiscreach agus é ina sheasamh suas díreach. D'fhéachas

síos agus gan fém bun ach an poll gorm. A Dhia na bhfeart, arsa

mise, nach dainséarach an áit go bhfuilim! Chonac Tomás ins an

am chéanna fem bun sios ag strapadóireacht ar nós an ghabhair

gan cios cás ná cathú air. Ba mhór go léir an macalla a bhí sa bhfaill

agus i bán gléigeal ag tuar na n-éanlaithe mara—na héin dearga,

na faoileáin bheaga, na faoileáin gheala, na cánóga, na forchain, na

crosáin, na fiaigh mhara, na caobaigh agus na guardail, agus a

scread féin ag gach ceann dóibh agus a nead féin déanta isteach sa

chloich aige. Is gearr anois go raibh an diamhaireacht ag imeacht

dom, agus mé ag machnamh gur chruaidh an saol a bhí acu ar an

gcuma go rabhadar ag soláthar ar nós aon pheacach.

Sa mhachnamh dom, do chonac éan dearg ag déanamh orm

isteach tríd an aer lom díreach, bhí sé ag druideam liom go mear,

bhi sé an-ghairid dom anois, agus cad a bhí ach beart salán trasna

ar a ghob aige. Bhí sé ag druideam liom agus ag druideam liom

riamh agus choíche nó go raibh sé 1 ngiorracht cúig slata dhom.

B'ait liom é, durt liom féin gur dhócha go raibh sé chun stad ar an

stocan, luios fein sios ins an chraobh mór fada a bhi ag fas im

thimpeall, dhein sé orm isteach go neamheaglach, thugas fogha fé

lem láimh go mbéarfainn air, ach cá mbeadh sé dulta ach isteach i

bpoll a bhí taobh liom. D'éiríos, d'fhéachas ar an bpoll, poll rapaí

a bhí ann, é lán do thuar amuigh ina bhéal. Seo liom ag taighdeadh,

ach geallaim duit gurbh fhuirist é thaighdeadh, mar nár dheineas

faic ach mo lámh do shá siar agus an scailp a thógaint in airde.

Cad a bhuailfeadh liom ach fuipin brea ramhar. Shás siar mo

lámh arís chun an t-éan dearg do tharrac aniar, ach más ea b'fhearr

liom ná déanfainn, mar do bheir sé orm go dóite lena ghob géar.

Tharraigios aniar go tapaidh i agus thugas fogha eile fé. Bheireas

suas ar scornaigh air, ach do chuir san na gathai go dóite i bhfeidhm

orm. D'fhéachas ar dhrom mo laimhe, agus bhí sé go léir scrabhaite

gearrtha aige, ach ba chuma liom, ón uair go raibh dhá éan agam,

bhios an-shásta liom féin.

D'éirios im sheasamh. D'fhéachas uaim síos. Ní raibh Tomás

agam le feiscint. Chuireas glam asam: —A Thomais! arsa mise go

hard. A Thomáis, arsa an macalla am fhreagairt féin. —Sea! arsa

Tomas i bhfad síos. Sea! arsa an macalla á fhreagairt, sa tslí go

dtabharfá an leabhar go raibh ceathrar sa bhfaill. Tuigeadh dom

an uair sin go raibh Tomás na mílte ó bhaile uaim. A Dhia na

bhfeart, arsa mise liom féin, is le haill a raghaidh sé, má mhairim

beo— ní raghad féin a thuilleadh, pé ar domhan é.

Seo liom ansan ag máineáil liom ar mo shuaimhneas anonn is

anall tríd an screathan, nó gur thána trasna ar pholl rapaí eile agus

tuar thar barr amuigh ina bhéal. Tháinig misneach dom. Dar fia go

bhfuil fuipín eile agam. Seo liom ag taighdeadh ar an bpoll, agus

ambriathar nach fada a bhíos nuair a tharraigios aniar pataire do

fhuipín mhór. B'é críoch agus deireadh na mbeart é go raibh trí

dosaen fuipin agam tar éis mo mháineala dhom. Bhios anois ar an

bhfiagaí ba shásta ar shléibhte Chiarraí. Shuíos ar stocán agus

tharraigíos chugham an foiscealach aráin a bhí agam i gcomhair

an lae, agus deirim leat gur itheas go sásta agus go hocrasach é.

D'éirios ansan agus d'fhéachas ar na fuipini a bhí caite i ngabhal a

chéile sa chlais agam. Stadas ag breithniú orthu. Do mhachnaios

láithreach ar conas a bhéarfainn abhaile iad. Sa deireadh chuimh-

níos go raibh rópa timpeall mo choim. Scaoileas é, bheireas ar

dhosaen fuipín, chuireas a gcinn le chéile, agus chuireas aon

tsnaidhm amháin ar an ndosaen san. Dheineas an cleas céanna

le dosaen agus dosaen eile nó go raibh na trí dosaen istigh ar an

rópa agam.

Bhi an ghrian anois ar nós pláta do dhroim na Tiarachta siar.

faid mo radhairce do bhóthar a bhí comh buí leis an ór. agus i ag

glioscarnaigh ag gathaí na préine sínte uaim siar sa bhfarraige.

D'fhéachas síos fém bun, ach ní raibh Tomás ag teacht fos, mar

fear ab ea é ná raibh deabhadh ná deithneas riamh air an fhaid a

bheadh ailp aige á fháil. Lena linn sin. do ligeas fead air, agus do

fhreagair an macalla mé ar an nós céanna. Ní fada ina dhiaidh sin

gur chuala Tomas ag rá, Táim ag teacht anois! Shuíos síos arís ag

brath leis. Bhí na céadta éan ag eiteallaigh im thimpeall, coiníní ag

pocléimrigh ó rabhán go rabhán, boladh cumhra ón mbláth gheal

a bhí ag fás ar an gcraobh agus ón raithnigh, árthaí móra agam le

feiscint fé íor na spéire, agus dar fia ba dhóigh leat gur ar lasadh a

bhíodar ag an ngréin, ceo brothaill anso is ansúd ins na cumaracha,

agus clocha scáil timpeall orm ag lagú mo radhairce lena

nglioscarnaigh.

Is gearr go bhfeaca Tomás faid mo radhairce síos fém bun agus

é ag déanamh chugham aníos go mall, aghaidh shalach smeartha

air do dheascaibh na cré, agus gan aon gheansaí air. Chaitheas

gáire breá a dhéanamh nuair a chonac an cló a bhí air—bhí a

gheansaí bainte aige dhó, corda fáiscithe ar a bhéal aige, agus pé

seilg a bhi aige, is ann thíos a bhi sé, agus é caite siar ar a dhrom.

Tháinig sé aníos mar a rabhas féin agus lig uaidh an geansaí go

haicli.

—Th’anam ‘on diabhal, a Thomáis, arsa mise, cad ata sa gheansaí

agat? —Ta. a bhuachaill, ar seisean ag cuimilt a chaipin dona

éadan d'iarraidh an t-allas a thiormú dhó féin, uibhe forchain agus

uibhe crosáin agus uibhe faoileáin. —Dar fia, tá an-lámh déanta

agat, arsa mise. —Fh'anam ’on riabhach, canathaobh nár chuais

síos? Bheadh a dhá oiread eile againn, a dhuine, dá raghfá. —Thainig

an iomad scanradh ormsa, arsa mise, ag ligint orm ná raibh

aon seilg déanta agam féin— ní fheacaidh sé na fuipíní fós. Is dócha

go bhfuil sé comh maith againn bheith ag imeacht, arsa mise ag

éirí im sheasamh agus ag dul go dtí an mbeart agus á bhualadh ar

mo dhrom. D'fhéach Tomás orm: —Cad tá agat? ar seisean. —Tá

fuipíní go leor, arsa mise. -—Cá bhfuairis iad? ar seisean go hion-

taiseach. — Fuaireas anso sa screathan iad gan corraí as, arsa mise.

— Dar fia, is tú an fiagaí is fearr a bhuail trasna ormsa riamh, ar

seisean.

Bhíomair ag bogadh linn anois i gcoinne na faille in airde. Seo

linn ó strapa go strapa agus ó thortóig go tortóig nó gur bhaineamair

amach barra.

Thógamair ár scíth ansan. —Fan go bhfeicfidh tú na huibhe ata

agamsa, arsa Tomas ag oscailt an gheansaí. Ba ghleoite leat féachaint

orthu, iad lán do spotaí dubha agus do spotaí dearga. —Ta ard-

sheilg againn, arsa mise. —An-mhaith, arsa Tomás, ach an mó

fuipin ata agatsa? —Ta tri dosaen, arsa mise. —Och, ar mh'anam

féin ná tabharfam abhaile go deo iad, mar sin, arsa Tomás. Is é an

áit go bhfuil an obair anois, ar seisean, mura bhfuil na huibhe glan

tar éis na trioblóide go léir. —Ná feiceann tú féin go bhfuil siad

glan? arsa mise ay déanamh gáire. —O, ní hé sin an glanachar atá

agam á rá, ar seisean, ach téanam ort agus beidh a fhios againn má

taid, ag imeacht leis sios agus mise ina dhiaidh ó dheas go dtí loig

mhór uisce a bhí i bportach.

— Féach anois, ar seisean ag breith ar ubh, má tá glogar san ubh

so, fanfaidh sé ar snámh ar bharra an uisce, agus má tá sé glan

raghaidh sé síos ar tóin. Lena linn sin, cuireann sé an t-ubh san

uisce, ach más ea fanann sé ar snámh. —Och, th'anam “on diabhal,

ar seisean, tá an gearrcach ansan, ag breith air amach as an uisce

agus á smiotadh i gcoinne carraige, agus cad a bheadh ann ach

an gcarrcach. —Dar fia, ar seisean, gur maith an tosnú e. Chuir

sé isteach ceann eile, agus más ea b'é an dálta céanna é. —Ó, an

riabhach ceann glan agat, arsa mise. —Is dóigh liom €, ar seisean.

Bhí ó cheann go ceann aige á chur isteach, ach b'é an dálta céanna

acu go léir é.

Thit an jug ar an lag aige ansan tar éis ar shiúlaigh sé i rith an

lae agus gan faic da bharr aige. D’aithnios air go raibh sé an-

thromchroioch mar gheall air sin. —Sea, na bac san, arsa mise,

na fuil ár ndóthain againn tar éis an lae? ná beidh dosaen go leith

coinín agus dosaen go leith fuipín ag gach éinne againn? —Tá an

ceart agat, ar seisean, ní ceart dúinn bheith ag cnáimhseáil in aon

chor. ©

Roinneamair an tseilg ansan, agus deirimse leat gur maith

téstalach a bhíomair nuair a bhíodar déanta suas ina mbeartain

againn i gcomhair an bhóthair abhaile. D’fhéachas ar Thomas aris

agus dheineas gáire. —Ni fheadar ‘on domhan, arsa Tomas,

canathaobh go bhfuileann tú ag gairi fúm ó mhaidean. — Táim. arsa

mise, mar ba dhóigh le duine gur ápa thú, tánn tú comh salach san.

—-Dar fia, ar seisean, má táim comh salach leatsa, tá an riabhach

buí ar fad orm.

— Cad ba dhóigh leat, arsa mise, dá dtabharfaimis tumadh maith

dhúinn féin sa loig—nar mhaith an tseift ¢? —An-cheart. arsa

Tomás. Chaitheamair dínn anuas a raibh orainn agus chuamair

isteach inti, agus dar fia, nuair a bhí an tumadh san tabhartha

againn agus sinn fáiscithe suas, go rabhamair comh húr agus go

siúlfaimis an cnoc fé dhó arís. —An riabhach, a Thomáis, gurbh

iontach é an tumadh san. —Dhera a dhuine, éist, ar seisean, ach ní

mé an duine céanna in aon chor. Anois in ainm Dé tugaimís ár

n-aghaidh ar an dtigh.

Bhí sé ag éirí déanach. Bhí an ghrian ina luí in íor na spéire, an

drúcht ag titeam go trom, mar bhí an t-aer ag fuarú, na cupdga ag

dúnadh isteach ar a chéile i gcomhair na hoíche, éanlaithe na mara

ag screadaigh mar thagaidis fe dhein na ngearrcach, glór ag na

coiníní á bhaint as an raithnigh ag teacht amach as an gcoinigéar

dóibh mar ba ghnách, glioscarnach na gclocha scáil imithe as

amharc, agus cuma uaigneach ag teacht ar na cumaracha. —Tá sé

ina oiche, a Thomáis, arsa mise. — Fá, ar seisean, an dóigh leat ná

gur maith an cliathán atá ag an lá? —Ambriathar féin gur maith,

arsa mise, agus dar fia gur dócha go mbeidh imni ar mo

mhuintir im thaobhsa, mar níl a fhios acu cá bhfuilim, agus dá

dheascaibh sin tuigfidh siad gur i bpoll éigin atáim dulta. —-Dhé

mo léir, arsa Tomás, is minic a bhíos-sa agus gurb é lár na hoíche a

thabharfadh abhaile mé. —Ó, ní mar a chéile mise agus tusa. arsa

mise. —Canathaobh nach ea? ar seisean, nach duine mé comh

maith leatsa? —O, arsa mise, seanmhadra is ea tusa sa chnoc. agus

tá taithí ag do mhuintir ort a bheith amuigh moch déanach, ach is é

an chéad lá agamsa é. —Ach nílimsc riamh ar an saol, arsa Tomas,

agus dá bhrí sin do chaitheas an chéad lá amuigh déanach.

Ní fada anois go raibh radharc ar an mbaile againn. Bhí na

lampai ar lasadh ins gach tigh agus fothram ag na madrai ag

sceamhail, scáth na dtithe agus na gcarraigeacha maguairt go

soiléir le feiscint sa bhfarraige a bhi ansúd ina lui gan corraí ach

ar nos tobair fioruisce, an ghealach ag cur di anios do dhroim

Chnoc an Choma, i go mérleathan agus comh buí leis an ór.

Chuaigh Tomas i dtreo a thi féin agus mise mar an gcéanna tar éis

slán a dh’fhagaint ag a chéi'e,

V. Maicréil ag ráthaíocht

Do chonac triúr nó ceathrar fear anuas an Tóchar agus a gculaith

báistí acu. —Th'anam ’on diucs, a Thomáis, arsa mise, tá siad ag

dul ag iascach na maicréal anocht. —Táid, ar mh'anam, arsa Tomás,

nach breá é! Nuair a bheadsa ullamh, ar seisean, lem dhinnéar,

tiocfaidh mé i leath chughatsa agus raghaimid síos ar an gcaladh,

beidh ardspórt againn istigh sa naomhóga an fhaid a bheidh siad

ag bordáil na líonta. —An-cheart, arsa mise, dein deabhadh agus

ná bí i bhfad.

Bhí m'athair istigh romham ag baile agus a chuid líonta curtha i

bhfearas aige i gcomhair na hoiche. Bhíos féin ag ithe anois agus

deithneas an domhain orm. —Cad e an deabhadh mór so ata ort. a

éagain? arsa m'athair críonna. —Táim féin agus Tomás ag dul síos

ar an gcaladh, arsa mise. —Ó mhuise, mo thrua do cheann, ar

seisean, is fearra dhuit go mór agus go fada do chuid bídh a

chaitheamh i gceart.

—-Js dócha go mbeidh go leor iasc anocht acu, arsa mise. —Niorbh

aon ionadh ná go mbeadh, ar seisean ag sá a dhúid isteach fén

ngriosach, ar a raibh do ghainéid inniu ann. —An raibh? arsa mise.

—G, níor tháinig aon lá riamh orthu mar é, bhíodar aniar go dtí

béal na hinneona, ar seisean.

Lena linn sin tagann Tomás isteach, canta aráin ina láimh aige

agus é á chogaint ar a dhícheall. —Brostaigh ort, ar seisean liomsa.

—QO mhuise, a phréacháin, ná tacht thú féin, arsa m'athair críonna

ag déanamh smiota gáire. D’éirios ón mbord agus amach le beirt

againn agus síos fén gcaladh.

Chuas féin isteach i naomhóig m'athar agus Tomás isteach i

naomhóig a athar. Ní rabhas riamh roimis sin comh sásta agus a

bhíos an uair sin, ag féachaint sios trid an bhfarraige, agus glug-glag

ag an uisce isteach ar thaobh na naomhóige. I gceann tamaill,

chuireas amach maide rámha, bhíos ag tumadh leis ar mo shuaimh-

neas, ach pé cuma gur bhaineas stracadh as, seo isteach an naomhóg

le fuinneamh agus buaileadh a bogha tosaigh i gcoinne na cloiche,

ionas gur leagadh an bheirt a bhí ina seasamh ag bordáil na líonta

ar na tochtaí. —Th'anam “on riabhach, arsa Seán Thomáis liom

féin, mar is é ba ghiorra dhom, cad tá déanta agat? ag breith ar

cheann agus ar chosa orm, mar dh'ea am chaitheamh amach sa

pholl. Nuair a chonac mé féin os cionn na farraige, cheapas go raibh

sé dáiríribh, do scréachas agus do liús, ach do tharraig sé isteach

arís go tapaidh mé. D’fhanas ansan comh ciúin le cat agus mo chroí

ag bualadh ar nós éin a bheadh ar do bhois agat.

Bhí fonaomhóg ag fágaint anois agus ag imeacht leo Béal na Trá

siar. Nuair a bhí m'athair ullamh, ligeadh amach mé féin agus as.

go brach leo. Do chuas ar barra agus do bhuail Tomas liom. —An

bhfuil a fhios agat, ar seisean, cá ragham anois? —Cad é an áit?

arsa mise. — Siar ar bharra na trá, agus beidh an-radharc againn ar

na naomhóga ag marú an éisc. —An-cheart, arsa misc, agus as go

brách linn arís.

Ní raibh seanbhean sa bhaile ná go raibh romhainn ann, agus

iad suite ar a gcorrghiob ag féachaint uathu amach ar na naomhóga,

mar bhí an tráthnóna go han-chiúin ar fad. Ba mhór go léir an

radharc ach féachaint uait amach ar chladach Oileán Bui an uair

sin le maicréil ag ráthaíocht agus naomhóga ag imeacht gan

mheabhair ar nós cuileanna dubha timpeall air.

Ní raibh aon dul ar na sean-mhná a thuiscint anois ach sobal go

cluasa orthu ag scréachaigh. —Th'anam “on diabhal, a deireadh

bean acu uaithi amach lena fear féin, caith ceann do Jin laistiar síos

dó. —Mhuise, mo chroí go deo thú, a Dhiarmaid! a deireadh bean

eile nuair a chiodh si a fear féin ag déanamh an-lamh ar an iasc.

Ach do bhí aon bhean amháin ann, Cáit Ni Shé, agus ba mhór an

scrupall ach bheith ag breithniú uirthi, a cuid gruaige ag imeacht

le gaoith ar nós geilt, mar ní raibh a fear féin ag déanamh go maith

sa sciobadh. —Th'anam “on diabhal, a Thaidhg, a deireadh si,

tarraig isteach do líonta agus téire siar go dtí béal an Bhealaigh, an

áit go bhfuil sé le fáil le hanma na marbh—mhuise, mo thrua do

cheann chun a bheith pósta leat, a ragaire gan chrích!

I gceann tamaill, cé gheobhadh anuas ach Seán Fada, Seán

Mhichil agus an Poncan. Seasaionn siad i measc an bhuilc agus iad

ag breithniú ar na mna. —Eachbhain, eachbháin, arsa Sean Mhichil,

nach iad an dream aerach iad! —Is iad mhuise so, is iad mhuise so,

arsa an Poncán, agus caitheann se amach priosla mór tobac san

am chéanna. —-Do bhur gcorp an diabhal, arsa Sean Fada leis na

mná, an ag dul as bhur meabhair atáthaoi, nó cad do thug anoir

sibh?

~-Th’anam “on diucs, arsa Tomás liom féin, féach tá t'athair ag

tarrac na líonta isteach arís. D'fhéachas amach, stop an gleo, ní

raibh focal as éinne, ba dhóigh leat gurbh ea buaileadh bos ar bhéal

gach duine acu, ach iad ag faire ar m'athair ag tarrac na líonta.

Bheir sé ar cheann an lin. Tharraig isteach é. Bhí maicréal ins gach

mogall,

—Ambriathar féin, arsa Sean Fada, gur dóigh liom ná tabhar-

faidh sé abhaile leis a bhfuil aige agus go gcaithfidh sé na líonta do

ghearradh.

Bhí naomhóg m'athar anois agus gan aníos ach leathorlach di.

Is gearr go dtógann sé amach an scian. Sin é an áit go raibh an

hurla-burla ag na naomhóga, nuair a chonaiceadar go raibh m'athair

á ngearradh, iad go léir ag rith chuige chun go mbeadh an smut

eile don lion acu féin; mar an té a gheobhadh an smut san, bheadh

an t-iasc aige féin ach amháin an smut lin a thabhairt abhaile leis

go dti an gcaladh.

Nuair a chonaic Cait Ni Shé an tranglail amuigh, chuir si glam

aisti amach: —Mhuise, th’anam ’on riabhach, a Sheáin, ar sise

uaithi amach lem athair, coimeád do Thadhg é!

Bhí a fhios ag m'athair ná raibh mórán sa tsaol ag Tadhg, agus

dá bhrí sin dúirt sé le Cáit uaidh isteach glaoch ar Thadhg. Nuair

a chualaigh Cáit é sin, léim sí as a corp agus seo léithi siar síos ar

spor cloiche ag glaoch ar a fear Tadhg a bhí thiar ag béal an

Bhealaigh Chaoil. Ní raibh aon choinne ag éinne a bhí ann ná go

mbáfadh si i féin. Nuair a chualaigh Tadhg i, seo aniar é. —Cad

tá ort, a Cháit? — Brostaigh ort soir in ainm an diabhail, ar sise,

tá na líonta gearrtha ag Seán Lís agus é á gcoimeád duit. Níor

labhair Tadhg an tarna focal, ach b'sheo leis soir, agus thug m'athair

dó an smut a bhí gearrtha aige. Seo Tadhg á tharrac isteach nó go

raibh a naomhóg, sa deireadh comh doimhin le naomhóg m'athar.

D'éiríos féin im sheasamh. —Raghadsa soir ar an gcaladh anois

roimh m'athair, a Thomáis, arsa mise. —Ta go maith, ar seisean,

fanfadsa anso lem athair.

Seo liom sna cosa in airde agus ambriathar nach fada a bhíos ag

cur na slí dhom. Is é an chéad áit a chuas ná isteach go dtí m'athair

críonna. Bhí sé ina shuí romham cois na tine agus a dhúid ina bhéal

aige. —Cá rabhais ó shin? ar seisean nuair a ghabhas isteach. — Bhíos

thiar ar bharra na trá ag féachaint ar na naomhóga, agus tá m'athair

Béal na Trá aniar agus é lán. —Mhuise, slán do scéalaí, ar seisean.

—-Téanam amach go bhfeicfir, arsa mise ag imeacht liom amach

agus m'athair críonna im dhiaidh. —Dar fia go bhfuil, ar seisean

ag féachaint amach ar an bhfarraige, Fan anois go gcuirfead an

ciotal ar an dtine, agus raghaimíd síos rompu. —Tá go maith, arsa

mise agus scailéathan ar mo chroí. Ní fada go raibh sé amach arís.

Seo linn síos gan stad ná staon nó gur chuamair sios isteach ar an

slip.

Bhi an naomhóg amuigh ar an linn agus i síos go slait. —Cad ta

agaibh le déanamh” arsa m'athair críonna uaidh amach leo. —Ni

fheadar, arsa m'athair á fhreagairt, cad is fearra dhúinn a dhéanamh?

— Pé rud atá agaibh le déanamh, cúlaig aniar go fóill í. Cúlann

m'athair aniar í go breá bog righin nó go dtagann sí taobh leis an

slip. —Anois, arsa Seán Thomáis ag éirí ina sheasamh inti, tá eolas

maith agatsa, a Eoin, ar seisean lem athair crionna, agus t'fhiacla

caite ar an bhfarraige agat—cad a déarfá linn a dhéanamh anois?

—Well, arsa m'athair críonna ag féachaint in airde sa spéir, agus

ní labhrann focal ar feadh tamaill. Sa deireadh labhair sé: —Ar an

gcéad dul síos, ar seisean, tá an oíche go han-bhreá ar fad, agus ar

an dtarna dul sios, beidh si seasmhach, agus nil aon rud is fearra

dhíbh a dhéanamh, mar sin, 6 ta an oíche fé dhíbh, ná tabhairt fé

Bhaile Móir léi.

— Ní chuirfinn suas dó, arsa Seán. —Fá comh maith againn

tabhairt fé, mar sin, in ainm Dé, arsa m'athair. — Tá go leor aimsire

agaibh, arsa m'athair críonna, is féidir libh dul suas agus foiscealach

tae a thógaint. Ainleodsa an naomhóg go dtiocfaidh sibh thar n-ais.

D’imiodar leo suas agus chuas-sa agus m'athair críonna isteach sa

naomhóig. Bhí cruach in airde uirthi le hiasc agus é comh glan

comh sleamhain, gan corraí san uisce agus na mílte súilíní gléasta

ag imeacht ann. —Cad a ghlaofá ar na súilíní gléasta san, a dhaideo?

arsa mise. —Tine ghealáin nó méarnail, ar seisean; tóg isteach do

cheann agus ná tit amach.

Tagann m'athair agus an bheirt eile ar barra. — Tá siad chughainn

anuas, arsa m'athair críonna. —Ambriathar, a Eoin, arsa Seán

Thomáis, go seasófá oiche thiar ar Charraig Bhallach fós. Beireann

Sean ar dheireadh na naomhóige agus tógann mé féin amach aisti.

Tagann m'athair críonna amach im dhiaidh, cuireann a lámh ina

phóca, agus tarraigionn amach a sheandhúid. — Ná tabharfaidh sibh

an seol libh”? ar seisean ag cur an dúid ina bhéal agus á deargadh.

B'fhéidir go mbeadh cóir agaibh tamall don slí. — Tá an ceart agat,

arsa m'athair ag imeacht suas leis ag triall ar an seol. Tagann thar

n-ais agus léimeann isteach sa naomhóig. —Slan beo libh anois,

arsa m'athair críonna, agus bailid leo an góilín amach.

Chuaigh an bheirt againn abhaile. Bhí Eibhlín agus Máire suite

cois na tine romhainn agus tine bhreá dhearg acu. Tógann m'athair

críonna dhó a hata. —Ambriathar, a Mhuirisin, ar seisean liomsa,

go bhfuil allas orm ag an méid sin siúlóide. —Is dócha, arsa mise,

go dtagann laigíocht ar an nduine nuair a théann sé go dtí an

áirithe sin. —Ó mo chroí thú mhuise, ar seisean, tagann. Nár

chualaís riamh conas mar tá saol an duine gearrtha amach? —Níor

chuala riamh é, arsa mise. — Tá, ar seisean, fiche blian ag fás, fiche

blian fé bhláth, fiche blian ag cromadh, agus fiche blian ag dul ar

lar. Féach anois go bhfuil reacaí agamsa nár chualais riamh. —Agus

cad é an fiche go bhfuileann tusa anois? —Taim ins an bhfiche

dhéanach, agus is do Dhia atáim buíoch do chionn a thabharthaistí.

Sea, tá sé in am againn bheith ag dul a chodladh, ar seisean, téimís

ar ár nglúine agus déarfaimid an Paidrín Páirteach.

VI. Scairt Phiarais agus an Leaca Dhubhach

La brea gréine i mi Iúil 1912, bhíos féin agus m'athair críonna

sínte in airde ar Mhullach an Duna. Bhí an ghrian ag scoltadh na

gcloch le racht brothaill agus an féar dóite go dtí an bpréamh da

dheascaibh. Cim uaim ó dheas Uíbh Ráthach, gach aon tsaghas

dathanna breacaithe anso is ansúd ann ag an ngréin, agus as san

uaim siar ó dheas bhi na Sceilgi agus scáilghlioscarnach orthu ag an

ngréin mar an gcéanna agus an fharraige ina dtimpeall breacaithe

ag báid iascaigh ó Shasana. —Nach breá folláin an saol atá acu

san, a dhaideo, arsa mise.

Ní bhfuaireas aon fhreagra uaidh. D'iontaios tharm, agus cad a

bheadh ach an seanduine ina shámhchodladh. Lena linn sin do

mhachnaíos agus níor labhras focal ach ag féachaint air. Do bhís-se

la fe bhláth na hóige. arsa mise im aigne féin, ach mo lean gear,

is casta atá an craiceann inniu ar t'éadan agus is liath atá do ghruaig,

gan lúth id bhallaibh agus gan spéis agat sa radharc bhreá atá ó

mhullach an chnoic seo fé láthair; ach farior, má mhairim, bead lá

mar thú.

Bhí teas thar barr anois ann, agus dá bhrí sin chuimhníos ar é

mhuscailt le heagla go maródh an ghrian e. Bheireas ar mheigeall

liath air agus bhaineas stothadh as. D'oscail sé a shúile agus d'fhéach

ina thimpeall. —Ó a Mhuirisin, ar seisean, thiteas im chodladh, nó

an bhfuilim i bhfad ann? —Ni fada a bhis, arsa mise, ach cheapas

go mb'fhearr thú dhúiseacht do dheascaibh na gréine. —An-cheart,

ar seisean. —An bhfeiceann tú na tráiléirí sin in ior na spéire? arsa

mise; is é an rud a bhi agam á rá gur breá folláin an saol ata acu.

—Mhuise mo chroí thú, arsa m'athair críonna, ní raibh saol maith

riamh ag fear farraige agus ní bheidh go deo, mar is agamsa atá a

fhios a chaith mo shaol uirthi, agus tá a oiread contúrthaí fachta

agam uirthi agus tá ribí liatha im cheann, agus mise á rá leatsa,

pé áit go seolfaidh Dia thú, fan ón bhfarraige. —Mhuise, arsa mise,

tuigtear dom ná fuil fear ar domhan comh suáilceach le fear na

farraige.

D'fhéachas uaim soir ó dheas ar Chruacha Mhic Giolla Choda a

bhi dar liom ag scríobadh na spéire. —Mhuise, nach ard na cnoic

iad san soir ó dheas, arsa mise. —Tá siad san ard go maith, ar

seisean, dá mbeifeá thíos féna mbun. —Is dócha é, arsa mise, agus

lena linn sin tagann beach mhór timpeall ag crónan di fein. Seo lem

athair crionna ag iarraidh i chur uainn lena hata, agus nuair a

bhailíonn sí léi, labhrann sé arís. —Nil aon áit fé luí na gréine, arsa

m'athair críonna ag síneadh a mhéire i dtreo Chuan Uíbh Ráthaigh,

is breátha ná an áit sin. Thógfadh sé mairbh as uaigh, gan aon

bhréag, nuair a gheofá isteach ann maidean bhreá shamhraidh.

Bheadh Oileán Dairire ar do láimh dheis agus Beiginis ar taghaidh

isteach. —Is dócha gurb ait an-chiúin é, arsa mise. Ó, leamhach ar

fad, ar seisean; tá an g¢ilin sin ag rith trí mhíle suas tríd an dtalamh

go dtí an Chathair. Agus an bhfeiceann tú, ar an dtaobh thoir don

ngóilín, tá cuan eile le feiscint, sin é Cuan Una; agus soir arís tá

Cuas Cromtha, agus soir uaidh sin aris, glaonn siad na Ródanna

air. —Féachann an scéal go bhfuil an-eolas agatsa ar na háiteanna

san, a dhaideo, arsa mise. —O mo léir, ar seisean, is minic a

chaitheas smut maith dom shaol ansan.

Lena linn sin, cuireann sé lámh ina phóca ag tarrac a shean-

dhúid amach agus á deargadh. Éiríonn ina sheasamh. —Téanam

anois, ar seisean, agus tabharfaidh mé isteach go dtí Scairt Phiarais

Fheirtéir thu, an ait go dtéadh se i bhíolach nuair a bhiodh saigh

diúirí Shasana ar a thóir. —Ó, th'anam “on diues, tá an ceart agat,

arsa mise.

Seo linn síos Claiseacha an Ghairdín, speatháin mhóra craoibhe

ag dul go cluasa orm agus raithneach go leor. —Féach anois, ar

seisean ag sineadh a mhéire síos, an bhfeiceann tú an leac san thios?

—Feicim, arsa mise. —Sin i anois, ar seisean, Scairt Phiarais, —Nár

mhór an obair dó dul comh fada san síos, arsa mise. —Ó, sin é an

áit a bhi uaidh, a bhuachaill, ar seisean, an ait gur bhfeidir leis saigh

diúirí Shasana do dhisc. —Conas? arsa mise. —Ná feiceann tú an

leac? Direach ar scéimh na faille atá an dul isteach. Bhíodh sé féin

ar an dtaobh istigh agus maide mór aige. Ansan, an chéad saigh-

diúir a théadh go dti béal an phoill, ní dhéanadh Piaras ach sonc

don maide a chur ann agus é chaitheamh síos leis an bhfaill. —Nárbh

iontach an duine é, arsa mise. —Ó, nár dhein sé léirscrios ar na

Sasanaigh an uair úd, ar seisean.

Bhiomair thios ag an Scairt anois. Isteach lem athair crionna

romhamsa ag lamhancan agus mise ina dhiaidh, mar ní raibh sa

doras ag dul isteach ach cúpla troigh. Ansan, nuair a chuamair

isteach, bhí neart againn seasamh suas go breá, os cionn seacht

dtroithe go maith ar aoirde ann. D'fhéachas timpeall ar an Scairt.

—Mhuise, a dhaideo, nach compordach an áit a bhí aige. Ach is

dócha. arsa mise aris, na fagadh se amach in aon chore.—Ambriathar

féin go bhfágadh, nuair a bhíodh na saighdiúirí imithe ón Oileán.

—Agus conas a bhíodh a fhios san aige? —Dhera a dhuine, ná

bíodh na daoine anso ag friotháil air nuair a dh’fhaighidis an uain

chuige? —Ó, is fíor dhuit, arsa mise, —Féach anois an leac san,

arsa m'athair críonna, sin i an adhart a bhíodh féna cheann. —Ba

chruaidh i, arsa mise. —Nil dabht air, ar seisean. Is dócha nár

chualais riamh an rann a dhein sé oíche, nuair a bhí sé tuirseach

don ait seo. agus bhi an oiche cheanna fiain garbh go maith. —Nior

chuala riamh mhuis, arsa mise, an mbeadh sí agat? — Tá, ar seisean,

ach nil inti ach cúpla focal, ag sui síos ar chloich.

Tógann a hata da cheann agus cuireann lámh féna smeigin.

—Eist go haireach anois, ar seisean:

A Dhia ata thuas, an trua leat mise mar táim,

Im chaonnai uaigneach nach mór go bhfeicim an lá,

An braon ata thuas in uachtar leice go hard

Ag titeam im chluais agus fuaim na toinne lem shail.

Agus le linn dó an focal déanach a bheith ráite aige, do thit na

frasa deor leis an seanfhear agus do bhuail a cheann fé ar feadh

tamaill.

——Mbhuise, a dhaideo, arsa mise, nach uaigneach deas an cheathrú

é sin, agus rud eile ata sa scéal, is mó fear brea léannta dh’fhag na

Sasanaigh ar lár san am chéanna. —A, Mhuire, is fior dhuit é, arsa

m'athair críonna ag tarrac a sheáilín póca aníos agus ag tiormú a

shúl. Deirim leat, a Mhuiris, gur fhuilig Piaras anso é má fhuilig

aon fhear bán riamh é. An bhfuil an cheathrú anois agat? ar seisean.

— Is dóigh liom go bhfuil, arsa mise, mar chuaigh sí im chroí. Éist

liom anois, féach an bhfuil sí ceart agam. —-Lean leat, ar seisean.

A Dhia atá thuas, an trua leat mise mar táim,

Im chaonnaí uaigneach nach mór go bhfeicim an lá,

An braon atá thuas in uachtar leice go hard

Ag titeam im chluais agus fuaim na toinne lem sháil.

—Ta gach focal agat dó, ar seisean. —Nach iontach, arsa mise,

mar choimeadfa aon ní id cheann go gcuirfícá spéis ann? — Tá san

go han-cheart, ar seisean, mar nuair a bhíos-sa óg ar do chumasa,

níl aon rud a chloisinn ag m'athair á rá, beannacht Dé lena anam,

ná go bhfuil istigh im cheann fós go daingean.

arsa mise. —Tá mhuis ambriathar, ar seisean ag éirí ina sheasamh.

—Ta sé comh maith againn bheith ag baint an tí amach anois in

ainm Dé, ar seisean. —Ta comh maith, arsa mise ag bailiú Jinn

amach.

D'fhéachas féin suas i gcoinne na faille agus as san uaim síos

mar a raibh na tonnta ag briseadh go feargach. —Níl aon bhaol,

a dhaideo, arsa mise, ná go raibh fuaim na toinne go maith lena

shálaibh.

Bhí an ghrian ag maolú siar anois agus í comh buí leis an ór, na

héanlaithe ag canadh ceoil ar bharra na gcraobh, coiníní ina

gcéadta amuigh ar na rabháin. cuid acu ag rith nuair a chonaiceadar

sinne agus a n-eireabaill bheaga bhána cocálta san aer acu, cuid

eile acu agus a gcluasa ina seasamh in airde díreach ag breithniú

orainn. —Fan anois, arsa m'athair críonna ag lúbadh sios agus ag

tógaint cloiche, go bhfeicfidh tú ag scaipeadh iad ar an nóimint.

Do chaith sé an chloch ach níor chorraiodar. —Ambriathar ach go

bhfuil siad go dána, ar seisean arís. Lena linn sin chuir sé glam as,

agus tuigeadh dom féin gur fhreagair cúigear in aonacht é leis an

macalla a bhain sé amach as na cuaiseanna féna bhun thíos; agus

ansan do chonac na coiníní ag rith ar bhás agus ar dhicheall, a

gcluasa scúite siar direach acu agus a n-eireabaill ina seasamh

in airde, agus ar thic an chloig ní raibh le feiscint ach aon cheann

amháin a bhí comh liath le broc.

— Nach mór an obair nár chorraigh an ceann liath san, arsa mise.

—O a bhuachaill, arsa m'athair críonna, sean-shaighdiúir é sin go

bhfuil a shaol caite aige agus eolas maith aige ar an nglamaíl sin.

— Ní fheadar 'on domhan, a dhaideo, cad é an saol atá ceapaithe

dhóibh? —Nil ach trí bliana, ar seisean, agus deirim leat go

n-oibríonn siad na trí bliana san comh cruaidh leis an bpeacach

chun a mbeatha do thuilleamh.

—-Dar fia. taimid sa bhaile, arsa m'athair crionna nuair a than-

amair ar radharc na dtithe, agus deirim leat, a Mhuiris, gur mó

coiscéim atá ann aniar ó Scairt Phiarais. —Ach tánn tusa an-mhaith,

arsa mise, chun an sli do chiorrú. —Ambriathar fein, a Mhuirisin

go mbeinn níos fearr dá mbeinn suite isteach ar chairt chapaill,

ach is deacair le seanfhear bheith ag caint agus ag siúl.

Tráthnóna tamall ina dhiaidh sin, bhíos féin agus m'athair críonna

suite cois tine agus sinn ag fanacht lem athair a bhi amuigh ar an

bhfarraige ag iascach pollóg. —Mhuise, a dhaideo, arsa mise, chun

é chur chun cainte, is dócha gur mó breac a mharaís riamh. —Nil

aon bhaol ná gur mó breac maith a mharaios tamall dom shaol,

ar seisean agus é ag féachaint isteach i gcorplár na tine; ach an

bhfuil a fhios agat cad é an áit iascaigh dob fhearr anso fadó?

—Cad é an áit é sin? arsa mise.

—An Leaca Dhubhach, ar seisean. Maidir le troisc, pollóga,

langai, deargáin, eascúin gheala agus colmóirí, is ann a bhíodar;

bhíodh baid aduaidh agus baid aneas, báid anoir agus báid aniar ag

teacht ann. Agus ar chualaís riamh canathaobh gur glaodh an

Leaca Dhubhach air? ar seisean arís liom agus é cromtha síos ag

cur spré eile ar an bpíp. —An riabhach a gcuala, arsa mise.

—Neosadsa anois duit an fáth, ar seisean, ag tarrac ar an bpíp aris

agus ag cur deatach ar fuaid an ti go dtí go raibh sí bogtha ar a

shástacht aige. Ansan do labhair sé arís.

—-Anois, ar seisean, tá a fhios agat cá bhfuil Baile Móir theas i

bParóiste Fionntrá. —Tá a fhiosa, arsa mise. —Bhí fear ina chónaí

ansan tá suas le ceithre fichid blian ó shin ann gurbh ainm dó Seán

Ó Móráin, feirmeoir beag ar bhruach an chuain agus iascaire dá

réir. Ní raibh gluaisteán ná traen ann ins an am san ná aon chuimh-

neamh orthu, agus dá bhrí sin, nuair a bhíodh sé ar chumas aon

duine feircín ime do bheith aige, is é an áit go dtéidís ná go Corcaigh

agus an feircín in airde ar shrathair chapaill. Do tharlaigh do Sheán

gur imigh sé leis maidean bhreá mhoch fé dhéin mhargadh Chorcaí

agus a fheircín aige in airde sa tsrathair; agus ní fada a bhí nuair a

casadh ar bhaile beag cois bóthair é agus a lán daoine bailithe taobh

amuigh do thigh bheag cinn tuí, comhra buailte trasna ar dhá

chathaoir, agus aon bhean amháin ag caoineadh go dubhach os a

cionn. Stad Seán go ligfeadh sé an tsochraid thairis. Ní raibh éinne

ag corraí. Do bhrí an leabhair, arsa Sean leis féin, ní fheadar an

b'é sin an nós atá anso, an corp a dh'fhágaint mar sin comh fada;

ach is gearr go mbeidh réiteach na ceiste sin agam. Do léim anuas

dá chapall ag imeacht fé dhéin an bhuilc, agus ar seisean leis an

gcéad duine a bhuail leis: Cogar é seo liom, arsa Sean, cad fáth

an staidéir ansan nó cad é an bun atá leis? Mhuise ta, a chom-

rádaí, arsa an stróinséir, baintreach bhocht í sin ná raibh aici sa

tsaol ach an t-aonmhac, agus sin é ina luí anois sa chomhra é. Ach

bun an staidéir neosaidh mé dhuit anois é. Tá a fhios agat féin go

bhfuil gach tiarna talún ag baint cúig phunt amach ar an bpaiste

talún le corp duine do chur ann, agus dá bhrí sin ní ligfeadh an

tiarna don mbaintrigh an corpán do chur gan san do dhiol, agus

sin rud ná fuil ar a cumas. Do chuaigh Seán fé dhéin na baintrí

agus do chuir caint uirthi. An miste leat a fhiafraí dhuit, a bhean

chóir, cad é fáth do bhróin? Thóg sí a ceann agus d'fhéach suas air.

—-Ó mhuise, a dhuine, ar sise, ta, mo dhóthain do chrosa an tsaoil

a bheith orm, an t-aonmhac a bhí agam ar shlí na fírinne agus ná

féadfainn é chur síos i dtalamh gan cúig phunt a dhíol, agus níl

pingin rua agam. —Ná bac san, arsa Seán, ag cur lámh ina phóca

agus ag sineadh na cúig phunt chúichi agus ag bailiú leis fé dhéin

a chapaill.

— Mhuise, a dhaideo, arsa mise, nach iontach an sprid a bhi aige.

— Féach go raibh, arsa m'athair críonna ag cromadh sios agus ag

cur spré ar a phíp aris. —Deirimse leat, arsa mise arís, go bhfuair

Seán beannachta ón seanbhean nuair a bhi sé ag fágaint. —Agus

dob fhiú é é, arsa m'athair críonna ag cur cos leis ar a leathghlúin

á shocrú féin chun an chuid eile don scéal a dh insint.

—Sea, chun scéal gearr a dhéanamh dó, i ndeireadh an fhómhair

a bhí chughainn, do bhí iascairí na barúntachta á n-ullmhú féin

chun an bhiaiste; agus fé mar a durt leat cheana, dob é an Leaca

Dhubhach banc an éisc san am san—is ann a bhídís ag teacht ós

gach caladh, aneas ó Uíbh Ráthach, ósna Ródanna, ó Chuas

Cromtha, ón nDaingean, ó Fhionntrá, ó Dhún Chaoin, ó Bhéal

Bán, ón nDúinín, agus ón Leitriúch. Tháinig aon tráthnóna amháin

go raibh an fharraige ina léinsigh, agus dá bhrí sin ní raibh iascaire

ón Neidín theas go dtí an Leitriúch thuaidh ná go raibh ag teacht

fé dhéin an Leaca Dhubhach an tráthnóna san.

—Togha iascaire ab ea Seán féin agus bád féna chumhacht féin

aige, ach do tharlaigh dó an tráthnóna céanna go raibh fear in

easnamh air. Bhi sé féin agus an triúr eile a bheadh in aon bhád

leis istigh ina thigh féin ag cur is ag cúiteamh ca bhfaighidís fear i

gcomhair na hoíche, nuair a bhuail strapaire do bhuachaill stréin-

séartha isteach an doras. Bheannaigh dona raibh istigh agus

bheannaiodar san dó. Sheasaimh sé idir dha lin an dorais. Ba mhaith

liom go mór a fhios a bheith agam, ar seisean, an dteastódh buachaill

aimsire uait ar feadh bliana. Dar fia go dteastódh, arsa Sean, go

mórmhór an aimsir seo, aimsir iascaigh—nach anois díreach ata

easnamh fir orainn? Má tá, arsa an stróinséir, is agamsa atá taithí

ar bháid, agus más maith leat raghad led chois anocht. An-mhaith,

arsa Sean, bogaimís linn ar aghaidh mar sin in ainm Dé.

— Amach leo, agus ní fada a bhí nuair a bhíodar ag imeacht tri

Bhá an Daingin siar fé dhéin an Leaca Dhubhach. Ba mhór an seo

le breáthacht an oiche, gan miam as an spéir ach í ina pláta gorm

ar fad, realt na maidine idir iad agus Sliabh an Fhiolair ag ghos-

carnaigh go breá, trí fichid bád agus na líonta sínte i bhfarraige acu

ar a suaimhneas, amhrán á chasadh in airde anso is ansúd mar is

gnách oíche bhreá mar í, agus gan aon fhuaim eile le cloisint ach

fofhead a ligeadh cúirliún aisti agus í ag gabhail trasna na spéirc.

—-Bhí an stróinséir i mbád Sheáin gan focal as, cé gurbh ionadh

leo san taistealaí mar é agus gan scéal ar bith aige. Mas ea, is gearr

gur éirigh sé i ndeireadh an bháid. Sea, a Sheáin Uí Mhóráin, ar

seisean. Do chuir gach éinne don gcriú cluas air féin. Do thánasa

chughatsa an tráthnóna so agus dheineas margadh leat ar feadh

bliana, agus tabhair fé ndeara go bhfuilim díolta cheana agatsa,

agus dá bhrí sin tóg mo chomhairle anois agus tarraig isteach do

lionta comh tapaidh in Éirinn agus is féidir leat é, mar nior shéid

sé riamh ó sna speártha comh holc agus a shéidfidh sé anocht.

— Dhein Seán gáire agus an triúr eile comh maith. Ní haon chúis

gháire é, a Sheáin, arsa an stróinséir, agus tabharfadsa sampla

dhuit. An cuimhin leat bliain ó shin, nuair a chuais go Corcaigh

le feircin ime, gur thugais cúig phunt dom mháthair chun mise do

chur síos i dtalamh Dé? Do thánasa inniu chun é chúiteamh leat,

dein gach deabhadh anois, agus má tá aon ghaolta leat nó daoine

gur mhaith leat iad a shaoradh, glaoigh abhaile orthu gan mhoill.

—Nuair a bhí an méid sin ráite aige, do léim sé amach “on pholl,

agus ní fheacadar niamh ó shin é. Do bhuail crith cos agus lámh

Seán agus a chriú féin, mar bhí a fhios acu anois gurbh ón saol eile é.

Ar son Dé, arsa Seán, tarraigíg isteach na líonta comh tiubh agus is

féidir libh é, mar is fear dea-chomhairleach an fear san agus is fíor

an rud atá ráite aige.

—Ambaice, a dhaideo, arsa mise, gur décha go raibh sé ina

scanradh orthu. —Ambriathar, arsa m'athair críonna, gO raibh sé

ina scanradh agus ina imni orthu, ach, mas ea, nach roimis an

nduine marbh a bhi sé orthu ach roimis an scrib a bhi le teacht.

—- Is docha e sin, arsa mise, lean leat ar do sceal. —Car stadas? ar

seisean. —Stadais, arsa mise, go ndúirt Sean lena chriú na lionta do

tharrac isteach.

—Sea díreach, arsa m'athair críonna, seo leo ag tarrac na líonta

ar bhás agus ar dhícheall, agus nuair a bhí san déanta acu, seo leo

go léir ag glaoch ar na báid eile; ach mo léan, bhíodar san ag gáirí

fé Sheán—cad fáth ná beidis, an oíche ba bhreátha dár tháinig

riamh, a rá go séidfeadh an oíche, agus scadáin go leor ag pilleáil

ins na liontaibh. Nuair nár thugadar aon tor ar Sheán, seo leis ag

tarrac na seolta in airde agus bhailimh leis an Bealach Salach soir.

Ní rabhadar ach leath slí nuair a dhoirchigh an spéir agus thosnaigh

sé ag préamhú anoir ’s aneas, agus farraige cháiteach idir iad agus

Uíbh Ráthach—-bhí sé ag séideadh agus ag séideadh nó gur chaith-

eadar na seolta a leagadh anuas, bhíodar ag baint lán na pípe dhó

riamh agus choíche, agus í ag líonadh isteach orthu, nó go rabhadar

ag déanamh ar an gCuaisín, agus is ansan a deineadh dhá leath don

gcrann. Cabhair Dé chughainn, arsa Seán, tá an talamh déanta

againn, ach a bhfuil amuigh amuigh agus a bhfuil istigh istigh. Lá

arna mháireach ní raibh tásc ná tuairisc le fáil ar a raibh amuigh.

An gcreidfeá gur deineadh trí fichid baintreach do dheascaibh na

hoíche sin agus gan trácht ar a raibh do bhuachaillí óga ina measc.

—-Ba mhór go léir an scrios é, arsa mise, agus thugas fé ndeara

deor ag sileadh leis anuas leis an dtocht bróin a tháinig air. Sea,

arsa mise im aigne féin. nil aon teora le nadúir an tseanduine, —Nil

aon uair a fhéachaimse ar an áit sin, a dhaideo, arsa mise, ná go

bhféachann sé an-dhubhach dom. —Tá, ar seisean, agus ní hionadh

go mbeadh, agus is dóigh liomsa, a Mhuiris, ar na heascainí a

deineadh ar an áit sin nár fhan aon bhreac éisc ann riamh ó shin.

VII. Oíche Shamhna

Ba ghnách leis na buachaillí agus na cailíní na hoícheanta fada

fuara do chaitheamh i bhfochair a chéile im thigh féin, agus is

orainn a bhíodh an ríméad ag fanacht leis an oíche agus ag imirt na

seanchleas Gaelach—an fáinne, an dall, péirini, trom-trom, agus dul

i bhfolach,—tine bhreá dhearg go mbíodh teas uaithi ar fuaid an

tí, gainimh bhreá gheal ón dTráigh Bháin ar an urlár agus glios-

carnach inti ag an lampa a bhíodh crochta os ár gcionn, beirt

bhuachaillí agus beirt chailini i bpáirteacht ag imirt poirini i

gcúinne don dtigh, ceathrar eile i gcúinne eile agus mar sin dóibh.

Dob é seo Oíche Shamhna, agus do bhí formhór na mbuachaillí

sa Daingean. Dá bhrí sin, do bhí ardoíche le bheith againn nuair a

thiocfaidís abhaile, mar go mbeadh a lán úlla, oráistí agus milseáin

acu dhúinn ina comhair. Bhí an tinteán scriosta scuabtha ag Máire

agus ag Eibhlin, tine chraorac thios againn agus an lampa lasta.

agus sinne suite cois na tine ag fanacht leo.

I gceann tamaill, do chualamair an chlismirt agus na gáirí ag

déanamh ar an dtigh, agus is gearr gur osclaíodh an doras agus seo

leis an ngibeal agus leis an ngibris ar fuaid an tí —ba dhóigh leat

gur istigh i bpríosún a bhíodar le fada an lá agus gur ligeadh amach

an oíche seo iad, leis an ngliondar agus an ríméad a bhí orthu,

páipéirí móra úll agus oráistí agus milseán agus gan trácht ar phóirí

ag lucht an Daingin.

Seo leis na clis ar sitl. Ceanglaíodh corda anuas ón gcúpla agus

úll mór dearg ceangailte air. Téann duine síos go dtí an doras agus

tugann fascadh ruthaigh anios, léimeann sé in airde ansan d'iarraidh

breith ar an úll, ach teipeann air, duine eile ansan, is gearr

go mbaineann an tríú duine manta as, agus mar sin dóibh nó

go mbíonn na húlla caite acu, Tosnaíonn cleas eile agus cleas eile—

beirt triúr ceathrar, bóla mór uisce timpeall na tine acu, iad ag

róstadh póiri. Gach buachaill agus cailin a bhiodh mór le chéile, do

dh'fhaighidís dhá phóirc, póire beag sin i an bhean, agus póire mór

sin é an fear, Chuiridis isteach sa tine an dá phdire, agus nuair a

bhídís rósta thógaidis amach iad. Chaithidís síos sa bhóla uisce

ansan iad, agus má théadh an dá phóire ar tóin, do bhíodh an-ghrá

ag an mbeirt sin dá chéile, agus mise á rá leat gurb shin iad an

bheirt a chodlaíodh an oiche sin go sásta. Bhíos féin agus Tomás

Eoin Bháin ina measc, ach bhíomair róbheag chun aon iarracht a

thabhairt fén úll, ach más ea, an buachaill a thugadh leis do léim é,

thugadh sé dhom féin agus do Thomás é, sa tslí go raibh póit

orainn ar feadh na hoíche ag na húlla agus ag na milseáin.

I gceann tamaill, nuair a bhí na húlla agus na milseáin agus gach

uile rud ídithe againn, d'éirigh Pádraig Pheig ina sheasamh. —Táim

chun beagán cainte a thabhairt uaim, ar seisean, agus tá súil agam

go n-aontóidh gach duine liom. Buaileadh na bosa dhó. —Anois,

ar seisean, is í seo Oíche Shamhna, agus ní fios cé mhairfidh le hí

theacht arís, agus dá bhrí sin táim chun seift eile a chur ar bun

anois agus oiche go maidean a dheanamh di. Is i an tseift i ná gach

beirt nó triúr a dh'imeacht ar fuaid an Oileáin le lantaer ag marú

smólach, agus nuair a bheidh an timpeall san tabhartha isteach

againn, tagadh gach duine anso, bíodh tine mhaith thíos agatsa, a

Mháire, agus níl aon bhaol ná go mbeidh rósta na hoíche againn,

— An-mhaith, arsa duine. —An-chuimhneamh, arsa duine eile.

Bhí gach duine toilteanach anois. Seo leo ag cuardach buidéal chun

an tón a bhaint astu, mar ní bhfaighfeá aon lantaer atá comh

compordach leis nuair atá an tón as agus coinneal ar lasadh sáite

síos sa scrogall. Is gearr anois go raibh gach éinne ina phost féin,

ach amháin mo dheirfiúr Máire agus Máire Ní Shé a dh'fhan istigh

ag beiriú aráin agus ag déanamh cácaí milse i gcomhair na hoíche.

— Beidh sibhse araon in aonacht liomsa, arsa Pádraig liom féin

agus le Tomás, agus geallaim díbh gur againne a bheidh an tseilg is

fearr, cé ná ragham rófhada ó bhaile.

Seo linn i dtriúr agus lantaer mór againn siar chun na Tra. Do

bhí an oíche ag cur seaca, na réalta ag glioscarnaigh sa spéir, an Láir

Bhán sinte díreach trasna na spéire ó dheas agus an Chamchéachta

tharainn ó thuaidh, puth beag do ghaoith anoir ag teacht díreach

ó Cheann Sléibhe, giog-giog-giog ag pilibini míog ins na gleannta,

solas anso is ansúd againn le feiscint ar thaobh an chnoic ag an

gcuid eile. Bhíomair ag déanamh siar anois ar an nGleann Mór,

mar is gnách lena lán smólach a bheith ina gcodladh ansúd ins na

sceacha. —Eistig anois, ná bíodh gíog ná míog asaibh, arsa Pádraig

Pheig, mar do léimfeadh na smólaigh dá gcloisfidís an chaint.

Bhíomair ag imeacht linn anois go ciúin agus Pádraig romhainn

amach ar a chorrghiob tríd an ngleann suas. —Tá ceann anso ina

codladh, ar seisean ag breith uirthi agus 4 marú. —Ciúnas aris! ar

seisean ag imeacht leis tríd an ngleann agus sinne ina dhiaidh, agus

is gearr go bhfuair ceann eile agus ceann eile, nó go raibh an gleann

siúlta againn. Bhí seacht gcinn tabhartha as an ngleann anois againn.

— Ní fheadar anois, arsa Pádraig, ag suí síos agus ag deargadh a

phipe, cad é an ait eile go mb'fhearra dhúinn ár n-aghaidh a

thabhairt. —Cad mar gheall ar an nDuimhe? arsa mise. —B’fheidir

nárbh fhearr áit dó, arsa Pádraig ag éirí ina sheasamh, agus

b’sheo linn siar fé dhéin na Duimhche. Bhí na smólaigh agam féin

im phóca agus gliondar an domhain ar ár gcroí an rósta a bheadh

againn orthu. R

Bhíomair ag déanamh ar an nDuimhe anois. —Eistig, arsa

Padraig aris linn, le heagla go músclódh sibh iad. Ni raibh an focal

as a bhéal nuair a chualamair giog-giog-giog. —Cad € sin, a

Phádraig” arsa mise i gcogar leis. —T4, pilibin míog é sin ata a

dhalladh ag an solas. Seo linn á chuardach, agus is gearr go bhfuair

Padraig é agus é luite idir dha rabhan. —Taimid ag déanamh go

han-mhaith, arsa Padraig ag tarrac a phipe amach aris. —Dhera

a dhuine, beidh ualach asail againn sar a bhfad, ma leanaionn

dúinn, arsa Tomás. Nuair a bhí a dhóthain caite ag Pádraig, thug

sé an phíp dúinn féin agus chaitheamair í comh maith le haon

tseanfhear. Sea, nuair a bhíomair sásta dhi, thugamair ár n-aghaidh

siar fé Speir Chuas na Rón, agus bhaineamair ceithre cinn eile amach

as scoilteacha na gcloch.

—Tá a fhios agamsa áit, arsa Pádraig, go mbeadh fiche ceann

againn as, dá raghaimís ann. —Th'anam “on diucs, a Phádraig,

téimís ann, arsa mise. —Ach an-dhrocháit is ea é, arsa Padraig arís

agus é ag féachaint ar an lantaer fé mar a bheadh duine go doimhin

ag smaoineamh. —Cad é an áit é, a Phádraig? arsa mise. —Thíos

i gCuas na Rón, ar seisean ag déanamh smiota gáire. An rabhais

riamh ann? ar seisean agus an dá shúil aige á gcur tríom féin. —Ó,

is minic a bhios, arsa mise. —Bhios-sa leis, arsa Tomas. —Bainfeam

triall as, mar sin, arsa Pádraig ag imeacht leis suas agus sinne ina

dhiaidh nó gur thánamair go dtí barr an chuasa.

Ba dhiamhair an chuma a bhí ar an gcuas an uair sin i gcorp na

hoiche. Ba dhóigh leat go raibh idir bheo agus marbh thios ann lcis

an bhfothram a bhí ag na tonnta ag briseadh isteadh i measc na

gcarraigeacha agus feadaíl ag an sáile ag imeacht suas trí sna

scoilteacha. Ansan do scúdh an tonn sios arís, agus ba dhóigh leat

go raibh na carraigeacha móra, go raibh daichead tonna meáchaint

1 gcuid acu, á stealladh i gcoinne a chéile ag neart na dtonn. Do

bhriseadh tonn mhór eile isteach a chlúdaíodh béal an chuasa leis

an aoirde bhíodh inti, agus déarfá go raibh an cuas go léir fé

bharr lasrach ag an dtine ghealáin a bhí ag imeacht san uisce. Do

stealladh sí isteach i gcoinne na gcarraigeacha arís agus chuireadh

streancai in airde sa speir. —Ó a Phádraig, arsa mise, nach diamhair

an chuma atá air. —Dhera a dhuine, níl, ar seisean, dá mbeifeá

thíos. Tháinig saghas eagla orm féin dul síos. —Ná bíodh aon eagla

Ort, arsa Pádraig; beir thiar ar eireaball casóige ormsa agus beireadh

Tomas ar eireaball casóige ortsa.

Seo le Pádraig trid an strapa sios go socair agus greim an duine

bháite agam féin air agus an greim céanna ag Tomás orm féin, gan

focal ar bith againn ach anois is arís a deireadh Pádraig; —Tógaíg

go breá réidh é, ná bíodh aon eagla oraibh.

Bhiomair thíos anois ag bun an strapa nuair a bhris tonn mhór

eile isteach, agus ba sheacht mheasa dh'fhéach si dhúinn toisc sinn

a bheith thios. Do réab si léithi isteach agus lasracha aici a chur

in airde sa spéir, do réab si i gcoinne na gcarraigeacha, agus ní

raibh aon chuimhneamh againn ná go raibh an cuas titithe i ngabhal

a chéile leis an bhfothram uafásach a dhein sí.

—Na biodh aon eagla oraibh, arsa Pádraig arís, agus ná bíodh

focal asaibh anois go raghaimid ar an bhfód san thall, mar tá scoilt

mhór ansan go mbíonn siad ina gcodladh gach oíche. Seo leis agus

sinne ina dhiaidh, agus tinneas im cheannsa leis an bhfothram. Seo

linn sall go dtí an scoilt. Do sháigh Pádraig siar a lámh agus tharraig

aniar smólach. Do sháigh siar a lámh aris agus tharraig aniar

smólach eile. Bhí ó cheann go ceann aige nó go raibh cúig cinn

déag againn.

Is é an áit go raibh an obair anois conas a raghaimís ar barra.

Chuamair go dtí bun an strapa agus bheireas féin ar eireaball

casóige ar Phadraig agus Tomás mar an gceanna orm féin. Seo linn

ó strapa go strapa nó gur bhaineamair barra amach. —An raibh

aon eagla oraibh? arsa Pádraig. —An riabhach eagla, arsa Tomás.

— An bhfuil a fhios agat, a Phádraig, arsa mise, cad a bhí ormsa?

Diamhaireacht na háite. Nuair a chloisinn an fothram uafásach a

bhí ag na tonnta, tuigtí dhom go dtiocfadh an fharraige anios

isteach go dtí an áit go rabhamair. —Bhi an rud céanna ormsa, ar

seisean, mar is áit an-uaigneach é leis, agus is minic a dúirt m'athair

liom gur chualathas daoine ag caint thíos ann. —Ó éist, a Phádraig,

arsa Tomás, ná bí ag cur eagla orainn. —Ís maith an scéal ná

dúrais thios e, arsa mise, mar is dócha na tiocfaimis amos go deo “ar

mbeathaidh as.

D'éirigh Pádraig ina sheasamh. —Ta comh maith againn bheith

ag baint an tí amach, mar is dócha go bhfuil siad go léir tagaithe

romhainn. An mó ceann anois againn”? ar seisean aris ag iontú

orainne. — Tá, arsa mise, ocht gcinn fhichead agus an pilibin míog.

—Ó, th'anam ’on diucs, ar seisean, tá rósta na hoíche againn mar

sin.

Níor dheineamair stad ná staon nó gur shroicheamair an tigh,

agus comh luath agus a bhíomair isteach an doras: —Cé mhéid

ceann agaibh? ar siad go léir d'aonghuth. —Cé hé an fear is mó go

raibh aige? arsa mise. —Mise, arsa Tomas an Phoncain. —Ce

mhéid ceann a bhi agat? arsa Padraig. —-Fiche ceann, ar seisean.

—O ambaice, arsa Pádraig, tá ocht gcinn fhichead againne. Sin é an

uair a bhí an húrlamábúrla agus iad go léir ag bualadh bos dúinn

féin.

Caitheadh amach ar an mbord ansan iad go léir, agus bhí céad

ceann ar fad ann nuair a bhí a chuid féin ag gach éinne.

— Bíodh gach éinne ag priocadh anois, arsa Séamas Ó Duinnlé,

agus seo le gach éinne ag priocadh an chlúimh dóibh, ach amháin

mo dheirféaracha Máire agus Eibhlín, Cáit Ní Shé agus Cáit Pheig,

a bhi ag obair go cruaidh ag róstadh agus ag ni na n-Araisti agus

mar sin doibh.

Ba ghleoite leat féachaint ar an dtigh an uair sin, gach éinne go

gealghairitheach, Seán Ó Criomhthain suite in aice na tine ag

seimint an mheldédion, ceathrar amuigh ar an urlár ag déanamh na

rileach, cuid eile ag cócaireacht, cuid eile ag ithe, agus fé mar bhíodh

ceathrar ullamh don mbia, do shuiodh ceathrar eile chun boird nó

go raibh gach éinne sásta.

Bhí Mícheál Bán ina shuí ag ceann an bhoird agus é go cúthail,

me féin ag breithniú air, mar do bhi an da shúil aige a chur tri

Cháit Shéamais ar feadh na hoiche. Cailín deas ab ea Cáit, níl

éinne ná go dtitfeadh i ngrá léi. Lena linn sin, éiríonn ceathrar

buachaillí amach chun set a dhéanamh. Ghlaodar ar cheathrar

cailíní, agus bhí Cáit ar dhuine acu, ní nárbh ionadh. Bhí súil an

chait agam féin ag faire ar Mhicheál ar feadh an ama so, agus

deirimse leat gur dheacair do Cháit cor ar deiseal ná ar dtuathal

a thabhairt i gan fhios dó.

Nuair a bhi an set déanta acu, cad a dhéin Cáit ach sui ar ghlúin

Thomais an Phoncain. Choimeadas féin mo shúil ar Mhicheal, agus

comh luath agus a chonaic sé an chuma go raibh si, tháinig coinneal

ina radharc, tharraig trí nó ceathair d'osnaí móra croíbhristeach,

bhain cúpla searradh as féin agus dhein méanfach ar nós duine a

bheadh tar éis dúiseacht as a chodladh. Ar mh'anam mhuise, a

Mhichil, arsa mise im aigne fein, go bhfuil gathai Chuipid dulta

ionatsa, a bhuachaill.

Ní fada gur tharlaigh do Cháit a lámh do chur timpeall muineál

Thomáis. Choimeádas féin mo shúil ar Mhícheál i gcónaí, agus

nuair a chonaic sé é sin, do thochais a cheann go dóite agus do

scúigh a fhiacla leis an dtochas san. [ gceann tamaill d'éiríos. Níor

ligeas faic orm. Do bhuaileas sall go dtí Mícheál. Do shuíos ar a

ghlúin.

—Sea, a Mhichíl, arsa mise, nach cúthail atánn tú ansan?

—Ambaiste, a Mhuiris, ar seisean, ná fuil aon ghnó ag duine a

chathaoir a dh fhágaint, mar dá bhfágfadh, ní bheadh sí aris aige.

— Cogar, a Mhíchíl, arsa mise arís. —Sea, ar seisean, agus thug

stracfhéachaint eile sall ar Cháit. —Ar chualaís riamh cad a dúirt

Piaras Feirtéar? arsa mise. -——Cad dúirt sé? ar seisean. —Dúirt, arsa

mise, oíche a tháinig sé isteach i dtigh go raibh a lán daoine bailithe

i dteannta chéile, agus go mórmhór an cailín go raibh taithneamh

aige dhi, chonaic sé suite ar ghlúin fir eile í, Le linn na bhfocal san

a iá dhom, d'fhéach Mícheál orm idir an dá shúil. Tharraig osna

mór fada. Bhraitheas mé féin ag dul in airde san aer leis an neart

tógála a bhí ins an osna san. —Mhuise, cad dúirt sé? ar seisean arís

go leanbaí. Thosnaíos féin:

An bhean dob ansa liom fan ngréin

Is nárbh ansa léi mé chor ar bith

Ina sui ar ghluin a fir féin,

Ba mhór an céim is me istigh.

—Ó, a Mhuiris, ar seisean, cá bhfuairis an bhéarsa san? —Om

athair críonna, arsa mise, an maith leat é? —Is maith liom go mór

é, ar seisean, mar tá a fhios agamsa go maith conas mar bhí Piaras

an uair úd. —Ba dhóigh le duine ort, arsa mise, gurb é an galar

céanna atá ort féin.

Bhuail se a cheann fe ar feadh leathnóiminte. Thóg a cheann agus

d'fhéach sall ar Cháit. D'fhéach orm arís go truamhéileach: —Tá

an galar san ormsa leis, a Mhuiris, ar seisean, —Th’anam “on diucs,

a Mhíchíl, arsa mise, abair liomsa cé hí, agus b'fhéidir go meallfainn

chughat í. Dhein sé gáire agus thug stracfhéachaint eile sall. —An

bhfuil an cailín anso istigh anois? arsa mise. —Tá, ar seisean. —Fan

anois, féach an gcuirfinn amach í, arsa mise ag féachaint timpeall.

—Cáit Pheig, arsa mise. —-Ni hi, ar seisean. —Cáit Shéamais, arsa

mise. Bhuail sé a cheann fé. —O a Mhichil, is i, is fuirist aithint

Ort é. Agus an bhfuil a fhios aici go bhfuileann tú ina diaidh” arsa

mise i gcogar leis, —Níl a fhiosa, ar seisean. —Th’anam “on diucs,

canathaobh ná déarfá léithi é?

Lena linn sin, tagann Eibhlín chughainn aníos: —Anois, a.

Mhíchíl, ar sise, iontaig isteach ar an mbord, tú féin agus Muiris.

D’iontaigh beirt againn isteach, agus bhí cúpla pláta do smólaigh

rósta os ár gcomhair amach. Bhí a fhios agam féin nár thainig Cáit

Shéamais go dti an mbord fós, agus dá bhrí sin chuas chúichi sall

agus bhuaileas mo lamh anuas ar a guala. —A Chait, arsa mise,

tar liom sail go dti an mbord anois. Tagann beirt againn anail.

—Suig ansan, a Cháit, arsa mise, in aice le Mícheál.

Féachann sé ar Cháit, tugann fé labhairt léi, ach cailleann an

misneach air. Tugann arís fé, ach teipeann glan air. I gceann tamaill

eile labhrann Cáit: —Sea anois, a Mhichil, ar sise, an bhfuil aon

scéal nua agat? D'fhéach uirthi go tapaidh, agus sara raibh deireadh

na ceiste ráite ag Cáit, bhí freagra tabhartha uirthi ag Mícheál.

Féachann orm féin agus lasadh ina ghnúis, liopaí a bhéil ar crith le

racht áthais.

Lá arna mháireach do chuala ó bhean go ndúirt bean léi gur chuir:

Mícheál Cáit abhaile an oíche sin, agus dá bhrí sin do bhí sé an-

mhór liom féin ina dhiaidh sin.

VIII. Mo chéad turas go dtí an Inis

Maidean bhreá i nDeireadh Fómhair, bhíos féin agus Micheal

Pheig i dtigh Phádraig Ó Dála ag caint agus ag cur síos ar chúrsaí

an tsaoil. I gceann tamaill, d'éiríomair amach ar an mbuaile. Bhí

leoithne beag do ghaoith anoir ann, rúcaigh go leor ag imeacht san

aer agus cuma bhreá sheasmhach ar an lá.

— Ní fheadar an mbeadh aon leisce oraibh dul in aonacht liom

siar chun na hInise? arsa Pádraig. —Th’anam “on diucs, téanaíg,

arsa mise agus gliondar ar mo chroí. —An riabhach mé, arsa

Pádraig agus é ag féachaint soir ó dheas, go bhfuil potaí breátha

nua i bhfarraige fós agam, agus dá mbeidís ar an dtalamh agam,

go ndéanfaidís an chéad bhliain eile mé. —Dar fia, ní fearra dhúinn

bheith istigh, arsa Micheal. —Faighig ullamh sibh féin. mar sin.

arsa Pádraig; agus chuas féin agus Mícheál abhaile ag triall ar

bheagán lóin i gcomhair an aistir.

Seo liom abhaile, bhuaileas chugham mo chanta aráin, agus

bhailios liom soir go dtí Padraig. D’fhéachas suas agus is ea chonac

Micheal an Tóchar anuas, a chaipin ar a leathcheann aige, fo-

dhroinn amach air agus fothrom aige á bhaint as na clocha leis na

bróga móra tairní a bhí air. —Bigor, ar seisean nuair a thagann

sé suas linn, déanfaidh sé an-lá.

Bhi an naomhóg ar snámh, madra ag gach éinne againn, agus

is maith a bhí a fhios acu gur ag fiach a bhíodar ag dul, mar comh

luath agus bhí an naomhóg ar an uisce, léimeadar inti, lútáil an

domhain acu lena n-eireabaill, a dteanga amuigh acu agus iad ag

sceamhail ar a chéile ar nós aon triúr fear a bheadh ag comhrá.

Chuireamair gach giotail isteach inti agus as go brách linn taobh

an Oileáin siar.

Ag déanamh siar ar Cheann Chnoic dúinn, do bhí leoithne deas

do ghaoith anoir againn. —An riabhach, arsa Pádraig, go mb'fhearra

dhúinn éirí amach sa Bhá, agus tabharfaidh an seol siar sinn. Bhíos

féin i dtosach, Mícheál i lár agus Pádraig i ndeireadh. —TA comh

maith, arsa mise, á casadh amach. Nuair a bhíomair amach ár

ndóthain, tharraigíos féin an seol fúithi, agus más ea is gearr gur

bhog sí léithi go mear.

Bhíomair an-chompordach anois, tarrac ar thobac againn ó

Phádraig, an rud a bhí uainn, sinn sínte siar inti ar ár socracht, agus

Micheal ag cur síos dúinn ar bheatha Robinson Crusoe. Do bhíomair

ag éisteacht leis go haiclí, gan éinne ag teacht trasna air, agus dá

bhrí sin an sli á chiorrú aige i leabaidh a chéile, —Is dócha, a

Phádraig, ná fuilimíd leath sli fós? arsa mise. —Ni fada uait anois,

arsa Pádraig; is é an uair bheidh sé agat nuair bheidh an Tiaracht

le feiscint do dhroim an Cheanna Dhuibh—lean leat, a Mhichil.

Ni fada anois go raibh an Tiaracht le feiscint fé mar a dúirt

Padraig. Dob álainn an radharc é agus sinn trasna an Bhealaigh

Mhóir siar, na tithe beaga geala agam le feiscint in airde sa Tiaracht

agus bóthar geal deanta trid an gcloich duibh suas ón bhfarraigc

go dtí an tigh solais. Tharm ó dheas bhí an Sceilg Mhór agus Sceilg

Mhichíl le feiscint go soiléir agus an ghrian ag taithneamh go breá

orthu, an fharraige lán d'éanlaithe mara gach saghas, crónán na

dtonn im thimpeall, Inisícíleáin agus Inis na Bró-ag méadú go mór

fé mar bhios ag druideam leo, builc chaorach anso is ansúd in airde

in Inis na Bró, agus cuid acu anuas ins na faillteacha diamhaire

seasmhach a bhí bán gléigeal ag tuar na n-éan. Nach neamheaglach

iad, arsa mise im aigne fein, agus do chuaigh a lan do bhcatha

Robinson Crusoe amú orm do dheascaibh breáthacht na háite agus

doimhneas mo smaointe.

Is gearr anois go raibh tigh na hInise agam le feiscint, glioscarnach

ag an ngréin ar a dhíon peilte agus garraithe breátha glasa ina

thimpeall. Tamall uaidh siar do chonac scata gabhar. Chuimhníos

láithreach ar Robinson Crusoe agus ar na gabhair a bhuail leis ar

oileán da shórt. Bhí na céadta agus na mílte éan le feiscint timpeall

na cloiche, cuid acu ag eiteallaigh san aer, cuid eile acu stopaithe

ar an bhfarraige, agus cuid eile acu ina stad ar na binsí cloch. Ní

raibh a fhios agam anois cad a bhí á rá ag Mícheál, cé go raibh ciach

air féin, leis na smaointe a bhi ag rith isteach im aigne.

Bhíomair suas le taobh na hInise anois, agus is gearr go raibh

an boladh cumhra agam le fáil ón raithnigh a bhí ag fás os mo

chionn in airde sa bhfaill agus faid aon fhir inti. Bhí fonn ceart

chun siúl trid an oilean orm.

—-Tá sé comh maith agat an seol a leagadh anois, arsa Pádraig.

D'éiríos im sheasamh á ligint anuas. Thóg Pádraig a chaipín dá

cheann agus d'fhéach ina thimpeall ag machnamh. — Is dócha ná

fuil aon rud is fearra dhúinn a dhéanamh ar dtúis, ar seisean, ná

na potaí dh'fháil, go mórmhór mar tá sé ina lag trá anois, agus ní

bheidh aon mhoill orainn iad do bhaint amach má tá siad le fáil in

aon chor, agus ansan beidh an lá féin dtor againn.

D'imíomair linn ó dheas ansan go dtí Bun na Cárthaí. —Tóg go

réidh anois é, arsa Pádraig, tá pota anso. Chasas féin an naomhóg

timpeall ar an bpota, agus do tharraig sé aníos é. —Cad é an treo

go bhfuil aon phota eile anois orainn, a Phádraig? arsa mise.

— Rámhaíg ó dheas go dtí Poll na Ré anois, ar seisean; is dóigh hom

gur ceart do cheann eile bheith ann. Seo linn ag rámhaíocht linn

ó dheas, agus ní fada bhíomair nuair a dúirt sé linn stop. D'fhéachas

isteach agus chonac pota eile idir mé agus an poll. Chúlamair

isteach air agus chuir Pádraig a ghatha fén gcorc agus seo á tharrac

isteach é.

—Mhuise, canathaobh, a Phádraig, gur glaodh Poll na Ré ar an

bpoll san? —Neosadsa san duit, arsa Padraig, ag breithniú isteach

ar an bpoll: an bhfeiceann tú an chuma ata a bhéal iontaithe soir ó

dheas? —Feicim, arsa mise. —We/l/, ar seisean, nil aon pholl eile

san oileán atá iontaithe soir 6 dheas ar a chuma, agus da bhrí sin,

nuair a bhionn an re ag eiri do dhroim Uibh Ráthaigh, cuireann sé

solas breá isteach díreach tríd an bpoll san, agus dá dheascaibh sin

glaodh Poll na Ré air.

Bhíomair ó phota go pota anois nó go raibh cúig phota againn

inti agus ainm gach áite againn ó Phádraig. Seo linn siar Tón na

gCeannaí, trasna béal Chuas an Éin, mórdtimpeall na Tóirní, nó

gur thánamair go dí Rinn na bhFaoileann. Fuaireamair pota eile

ansan. Bhí Pádraig á tharrac leis isteach ar a shuaimhneas agus é

ag cur síos dúinn ar an am go raibh sé ina pháiste san Inis, ach i

gceann tamaill stadann don gcaint go hobann agus é ag féachaint

suas ar charraig mhór ard a bhí breis agus daichead troigh ar aoirde

os cionn na farraige agus i deighilte amach ón oileán. D’fhéachas

féin air agus bhreithníos cuma iontaiseach air. —Cad a chíonn tú

in airde, a Phádraig? arsa mise. — Do-bheirim an diabhal go bhfeicim

an rud is aite a chonac riamh, ar seisean agus é ag gliúcaíocht níos

géire anois; ná feiceann sibh an fear ata ina shuí in airde féna hata

cruaidh agus é ag féachaint amach ar an Sceilg? D’fhéachamair

in airde, agus dar fia bhí sé le feiscint go soiléir agus a chos ar a

leathghlúin aige. Ní raibh focal as ceachtar againn ar feadh tamaill.

Cé bheadh ann? Ní raibh éinne ina chónaí san oileán, agus dá

mbeadh féin, conas ab fheidir leis teacht amach ar an gcarraig sin?

— Dar fia, a Phádraig, arsa mise, go bhfuil sé ann go deimhnitheach,

agus más ea ní héinne saolta é.

D'fhéach Mícheál orm féin agus dath an bháis air. Tháinig

codladh grifin im chuid fola agus fuarallas tríom amach. D’fhéachas

ar Phádraig arís agus tuigeadh dom go raibh cuma na rógaireacht

ina dhá shúil. Seo ag machnamh mé, agus b'é toradh mo mhach-

naimh gur chuimhníos gur chuala m'athair críonna ag rá uair éigin

liom féin a leithéid sin do stocán a bheith san Inis go nglaotar

Micky the Peeler air, agus ná raibh aon oidhre air, ar fhéachaint

ón bhfarraige air, ach fear féna hata cruaidh,

Chuireas liú asam: —Th’anam “on diucs, a Phádraig, arsa mise

go scaileathanach, nach e sin Micky the Peeler? Lena linn sin do

dhein sé aon scarta amháin gáire a bhain macalla amach as na

cuaiseanna. —Ambriathar féin, ar seisean, ach gur shuaith sé go

maith an bheirt agaibh. —Do-bheirimse an riabhach, arsa Micheal,

nach aon gháirí é, go rabhas-sa ag breith piscíní an chéad uair nuair

a chonac é. —Ambriathar nach tusa éinne amháin gur chuir sé

mearbhall air, arsa Pádraig ag suí ar an dtochta. Ní dhéanfaidh

so é, ar seisean aris ag cur a dha mhaide amach; tá an lá againn á

chaitheamh agus gan faic againn 4 dhéanamh. Gheobhaimid

Bealach Oileán na Leamhan siar anois agus raghaimid ‘on dtraigh.

Ni fada siar a bhiomair agus stracadh maith ar na maidi againn,

nuair a stad Padraig aris, agus d'éirigh ina sheasamh. —Do-bheirim

an diabhal, ar seisean, gur géanna tis iad san istigh ar an gcloich,

ag sineadh a mhéire ina dtreo. —Is an-chosúil le géanna iad, arsa

mise. —Cad a thabharfadh géanna ansan? arsa Micheal. —Am-

briathar go gcuirfeadh stoirm ann iad, arsa mise. Thóg Padraig

isteach a mhaidi ansan agus d'fhan ina sheasamh sa naomhdig nó

go rabhamair an-ghairid dóibh. —Go réidh anois, ar seisean, le

heagla go léimfidis. Chomhairiomair naoi gcinn acu. Chilamair

isteach i, agus chuaigh Padraig amach ar an dtalamh, agus ma

chuaigh, ni raibh sé ach amuigh nuair a léim gach ceann acu san

aer, agus seo leo amach trid an mBa idir sinn agus an Sceilg. Seo

le beirt againn ag féachaint ina ndiaidh agus Pádraig mar an

gceanna istigh ar an dtalamh, nó gur stopadar amuigh sa Bha.

Chuir Pádraig liú as: —Cúlaig, cúlaig, cúlaig! agus léim sé sa

naomhóig. Tar lasmuigh dhóibh, ar seisean, agus teanntóm isteach

romhainn iad. Ní fada go rabhamair lasmuigh dhóibh, agus theann-

tuíomair isteach riamh agus choíche iad nó go rabhadar thuas ins

an Chladach Bhuí againn, agus seo leo in airde i measc na gcloch.

Amach le Pádraig ina ndiaidh, ach más ea, léim gach uile cheann acu

aris, ach aon cheann amháin gur tharlaigh do breith uirthi. —Och.

th'anam “on riabhach, ar seisean, ta siad ar an bhfarraige le fada. Féach.

ar seisean, ag tógaint an ghé in airde san aer, níl meáchaint chleite

inti. Do chuir a sciatháin tharna chéile agus do bhuail uaidh i thiar

i ndeireadh na naomhóigc.

Seo linn arís, sinn á dhalladh leis an allas, nó gur thánamair

lasmuigh dhóibh arís. Bhíodar romhainn isteach arís againn, agus

sa deireadh thiar do bheireamair ar sé cinn acu, agus é deireanach

go maith sa tráthnóna, mar do bhí réalt againn le feiscint anso is

ansúd ar fuaid na spéire. Seo linn Bealach Oilean na Leamhan o

thuaidh agus an Bealach Caol ó dheas agus taobh Inis na Bró soir.

Ní raibh puth gaoithe sa spéir, glug-glag glug-glag ag an dtaoide

atha tríd an mBealach ó dheas, éanlaithe mara ina mílte ar an

bhfarraige, muca dubha ag léimeadh tharna chéile i gciumhais na

taoide, fophaiste éisc anso is ansúd ag ráthaíocht, bóthar bán ag an

naomhóig á dhéanamh ina diaidh aniar, breac geal anois is arís

ag tabhairt léim táilliúra san aer le breáthacht an tráthnóna.

Nuair a bhiomair suas le fiche slat soir ón Laoch, do fuaireas

féin an boladh is gráinne dá bhfuaireas riamh. —Púth, púth, púth!

arsa mise, agus do ghaibh sé siar trí chúl mo chinn.

— Cad tá ort? arsa Pádraig. —Och, an bhfaigheann tú an boladh

gránna? arsa mise. Ni raibh an focal as mo bhéal nuair a scréach

Padraig agus Micheal: —-Púth, púth, puth! ar siad in aonacht. —Ta

na madraí curtha amach, arsa Padraig. Och, is bréan an boladh é.

ar seisean agus greim daingean aige ar a shróin. D'fhéachas féin ar

thóin na naomhóige. agus más ea do chonac na trí madraí ina

gcodjadh go sámh. An diabhal cur amach atá déanta acu, arsa mise,

pé rud eile é, —Tá ardiontas orm mura bhfuil, arsa Pádraig ag

féachaint ina thimpeall.

Pé cuma d'fhéachas féin idir mé agus Uíbh Ráthach, timpeall

agus deich slata 6 dheas uaim chonac bolga-boghaisin a dheanamh

ins an bhfarraige. —Th'anam ’on riabhach, arsa mise, cad é an

rud san amuigh? Do scréach Padraig. —Th’anam “on diucs, ar

seisean, miol mór is ea é, agus is uaidh sin ataimid ag fail an bholadh.

—Ramhaig, ramhaig, comh tapaidh agus is féidir libh é, agus

bainíg amach an talamh.

Seo linn ar bhás agus ar dhícheall, gan focal as éinne againn anois.

Ní raibh le cloisint ach saothar na bhfear agus an phléasc a dheineadh

an naomhóg nuair a léimeadh sí do dhroim tonn agus an bhúisceáil

a dheineadh sí lena tosach nuair a chuireadh sí streancai sáile uaithi

amach. Bhíomair ag tarrac ar ár ndícheall, ach más ea, ní fada a

bhí nuair a dh’éirigh an míol mór le taobh na naomhóige, an

t-ainmhí is mó a chonac riamh, faid aon loinge inti, agus craos mór

gorm agam le feiscint go soiléir go raghadh trí naomhóga gan aon

dua siar ann. Ba mhór an chontúirt go rabhamair ann i lár an

Bhealaigh Mhóir, an talamh cúpla míle uainn agus an t-ainmhí

fíochmhar craosach starrfhiaclach súilghéarach suas lenár dtaobh,

agus ná beadh aige ach a cheann d'iontú agus sinn féin agus an

naomhóg do shlogadh, agus dá bhrí sin ní raibh aon choinne againn

gach re nóimint ná go mbeimis thiar ina ghoile.

Bhiomair ag tarrac fós ar ár landicheall, gach easna 'ár gcorp ag

lúbadh, agus gan ag an ainmhí sin á dhéanamh ach ag máineáil suas

linn i gcónaí, agus ó am go ham do thugadh sé stracfhéachaint

orainn agus a dhá shúil ghéara ghorma aige á chur trínn. —Báfaidh

sé sinn, má ghabhann sé trasna síos fén naomhóig, arsa Pádraig go

giorranálach; ramhaig uirthi, ní fada uainn an talamh anois le

cabhair Dé.

Ní raibh súil ná béal anois orainn le hallas, ár n-easnaíocha ag

lúbadh le neart struis, gan focal eile asainn ach saothar na beirte

agam le clos, gíoscán ag cleiteanna na maidí rámha, búisceáil ag an

ainmhí á dheanamh trid an uisce, agus streallai farraige aigc á

chur isteach sa naomhóig, boladh a anala ag cur orainn i gcónai.

agus gan aon dul againn uaidh.

— Tá comh maith agaibh gan sibh féin do mharú, arsa Pádraig,

pé rud a dhéanfaidh sé linn. Ní raibh an focal as a bhéal nuair a

chas an míol mór isteach díreach ar chliathan na naomhóige. Chuir

Pádraig scréach as. — Go sábhála Dia sinn, ar seisean, táimid aige

anois—rámhaíg, ramhaig, ramhaig! —Cad mar gheall ar cheann do

sna madraí a chaitheamh amach chuige, a Phádraig? arsa mise.

—Dhera a dhiabhail, ná dein, ach rámhaig, rámhaig, nó beir

féin aige in ionad an mhadra.

Bhiomair i ngiorracht deich slata don gCeann Dubh anois, agus

dá bhrí sin bhí an-mhisneach ag teacht dúinn, agus geallaimse

dhuit, a léitheoir, nuair a fuaireamair sinn féin isteach leis an

dtalamh, gur bhaineamair an báirneach go maith don gcloich.

B'shiúd linn soir ar ár lándícheall nó gur chuamair isteach i bPoll

na Boise. Níor tháinig an míol mór a thuilleadh. Stadamair, Ní

raibh ionainn labhairt fós. Bhi ár n-anál imithe agus ár mbéal ar

leathadh d'iarraidh na scamhóga do líonadh. I gceann tamaill,

beireann Pádraig ar an mbuidéal uisce a bhí i ndeireadh na naomh-

óige, agus baineann slogóg mhaith as.

—Ó a Rí na bhfeart, arsa Pádraig nuair a fuair sé a chaint, nach

haiceálta an lá é—níor bheir a leithéid riamh orm ó rugadh mé,

agus nár lige Dia go mbéarfaidh arís. Dhera a dhuine, ar seisean

liomsa, bhís as do mheabhair an uair sin sa Bhealach Mhór, nuair

a bhís chun an madra a chaitheamh go dtí an míol mór. —Ni

fheadar cad a dhéanfadh sé, arsa Mícheál, dá gcaithfeadh?

—Neosadsa dhuit é, ar seisean; mar nuair a thaithneodh an madra

leis, bheadh sé ag lorg ceann eile, cé gur shuarach an greim dó é,

agus dá bhrí sin thabharfadh sé fén naomhóig agus a raibh inti do

shlogadh. — Is é an rud a bhí im cheannsa, arsa mise, dá gcaithfinn

chuige é, go dtabharfadh sé tamall deas á ithe, agus ansan b'fhéidir

linn na cosa thabhairt uaidh. —Dhe, ní fheadair sé siúd nach cuil

a bheadh ina bhéal aige, arsa Mícheál.

Bhí an ghrian anois dulta síos ins an iarthar, na réaltanna ag

spréacharnaigh agus dathanna iontacha ag teacht ar na spéartha,

srann ag rón á chur uaidh anso is ansúd i measc na gcloch, coiníní

go leor os ár gclonn in airde amuigh ar na rabhain, na fiaigh mhara

ina stad ar na stocáin agus na sciatháin ar leathadh acu. —Bogaimís

linn soir in ainm Dé, arsa Padraig ag cur a dhá mhaide amach.

—-Is minic, arsa Micheál, go dtagann an magadh go dtí leabaidh

an dáiríribh. —Conas san? arsa Padraig. —An cuimhin leat inniu,

arsa Mícheál, nuair a ligis ort gur fear ón saol eile Micky the Peeler,

nach breá an scarta dheinis fé bheirt againn; ach ambriathar féin

nach mór na gáirí a bhí fút an Bealach Mór aniar! —Ambaiste,

arsa Pádraig, is dóigh liom ná raibh aon phioc eagla oraibhse araon.

—-An riabhach a raibh mórán, arsa mise. —Ni raibh gan dabht,

arsa Pádraig, mar ní raibh a fhios agaibh cad é an scéal aige é——dá

mbeadh, thiocfadh an liathbhui oraibh. —Dhera a dhuine, arsa

Micheal, ni féidir linn a dh'fháil ach aon bhás amháin, agus da

bhfaighimis ar an mBealach Mór é, ná rabhamair comh maith as?

— Agus canathaobh, arsa Padraig, ma tánn ti comh neamheaglach

san, ná léimfeá amach “on pholl anois? —O, caint gan éifeacht í sin,

arsa Mícheál. —Conas gurb ea? —Mar tá an lá ceapaithe dhúinn

go léir.

Bhi an sli againn a chiorrú mar sin nó gur thanamair isteach ar

an gcaladh. Ní raibh beo romhainn ar an slip ach amháin cúpla

cearc uisce a bhí ag priocadh na n-iascán, agus nuair a bhraitheadar

sinne do léimeadar tríd an linn amach ag scréachaigh.

IX. Ráiseanna Fionntrá

La brea i mí Lúnasa, do bhi an Ri tar éis teacht isteach ó Dhún

Chaoin agus mala an phoist aige. Is é nós gach éinne san Oileán

bheith roimis ar an gcaladh, óg agus sean, agus is minic a bhíodh

a dhóthain le déanamh aige a anál do tharrac leis an mbailiú a

bhíodh timpeall air agus a ghibris féin ag cách.

—Is dócha ná fuil aon nuacht ón dtaobh amuigh agat? arsa Seán

Fada. —An fial mé, arsa an Rí á fhreagairt, nach mór na scéalta

gheofá amuigh an aimsir seo ach iad ag obair go cruaidh dóibh

féin, ní nach ionadh san, ar seisean ag gíotáil leis na litreacha san

am chéanna. —Ó, obair fada orthu, arsa Seán ag iontú amach ar

an bhfarraige, ta daoine anso comh maith leo agus an diabhal ná an

deamhan obair ag cur tinnis orthu, agus tá siad ag maireachtaint

comh maith le haon pheacach in Éirinn, cé gur mór an focal le rá é.

—An fial mé, arsa an Ri, ná feaca riamh ach an chaint gan éifeacht

agat. —Th’anam “on diabhal, arsa Seán, ní caint gan éifeacht í—ná

feiceann tú féin ansan iad agus iad comh díomhaoin le haon bhacach

as so síos go Béal Feirste?

—-Aon fhear anois, arsa an Ri ag éirí ina sheasamh, go bhfuil

aon mhisneach aige, tugadh sé leis ó dheas go dti Cuan Fionntrá

naomhóg Dé Domhnaigh seo chughainn, tá rás mór le bheith ann.

—Ní raghaid mhuise, arsa Seán, ná baol orthu—ar chualais aon

naomhóg a bheith ag dul isteach? ar seisean arís ag iontú ar an Rí.

—-Ambriathar go bhfuil, arsa an Rí, naomhóg an Chuasa agus

naomhóg Bhaile Móir agus naomhóg ón Leitriúch.

Ní raibh do chaint sa bhaile anois ach na ráiseanna. Gach duine

a bhuaileadh liom ar bhóthar ar chnoc nó ar thráigh, is é an chéad

bheannú a gheobhainn: —An bhfuil tú ag dul ar na ráiseanna?

—- Táim, an bhfuileann tú féin? —Taim. Istoiche Dé Sathairn, an

oíche roimh na ráiseanna, bhí na buachaillí agus na cailíní bailithe

isteach i dteannta chéile agus gan do ghibris eatarthu ach na

ráiseanna amáireach. Bhuaii Tomás Eoin Bháin liom féin. —A

Thomáis, arsa mise, cad mar gheall ar dhul go dtí sna ráiseanna

amáireach? —Th’anam “on diucs, téanam, arsa Tomas. —An bhfuil

a fhios ag t'athair go bhfuileann tú ag dul ann? —Dhera a dhuine,

arsa Tomás, dúrt leis inniu go rabhas ag dul ann, ach cad a gheobh-

ainn ach buille sa chúl a chuir amach ar mo bhéal agus ar m'fhiacla

mé. — Is é an scéal céanna agamsa é, arsa mise, ach imeoidh beirt

againn i gan fhios dóibh. Dá bhfaighimís sinn féin istigh in aon

naomhóig in aon chor, bheadh againn. —O bheadh, a dhuine, arsa

Tomás. — Bí it shuí le giolc an ghealbhain, arsa mise, agus an chéad

naomhóg a gheobham, baileom linn. —An-cheart, arsa Tomás, ag

imeacht linn abhaile.

Nuair a chuas isteach, is ea a bhi Eibhlin, Sean agus Micheal ag

gléasadh a mbróga i gcomhair na maireach. Níor labhras faic, ach

faid mo láimhe do phus orm, Eibhlín ag imeacht timpeall go

haerach leis an scóp a bhí uirthi i gcomhair na raiseanna. Bhíos féin

suite cois na tine, agus tagann Eibhlín aníos chugham agus tógann

an chloch iarainn as an dtine chun a bheith ag iarnáil. —Téire a

chodladh dhuit féin, ar sise liomsa, agus bíodh an ciotal beirithe

agat dúinn ar maidin. Chuir si cancar orm, agus níor dheineas aon

rud ach leadar boise a thabhairt di isteach sa phluic, agus rith liom

siar “on tseomra nuair a bhí mo shásamh bainte amach agam, agus

chuas a chodladh. Más ea, deirim leat, a léitheoir, nár dhún mo

dhá shúil ar a chéile an oiche sin ach me ag eisteacht leis an gclog,

go raibh tic-teac tic-teac ar feadh na hoíche aige nó gur bhuail sé

a cúig ar maidin.

D'éiríos 1 gan fhios don gcuid eile, níos agus ghlanas mé féin,

agus ní bhrisfinn ubh a bheadh fém chois le heagla na heagla go

gcloisfí mé ar an urlár. D'adaíos an tine agus chuireas an ciotal

uirthi. Chuireas mo cheann an doras amach, agus dar fia thógfadh

sé na mairbh as uaigh an uair sin, ciumhais ar dhath an óir do

dhroim Shliabh an Fhiolair ag an ngréin a bhi ag cur di anios, an

fharraige ina báinté, gan smál sa spéir, agus ceol binn ag an

bhfuiseoig in airde os mo chionn. Ní fada go raibh m'fhoiscealach

tae ólta agam, agus bhailios liom soir go dtí Tomás, agus dar fia

bhí sé ullamh romham. — Fh anam “on diucs, ar seisean, ta Seán

Thaidhg agus Seán Thomáis imithe síos go dtí an caladh— bros-

taimis agus tabharfaidh siad amach sinn. —An bhfuil? arsa mise

ag léimeadh ó thalamh agus ag imeacht linn sna cosa in airde fé

dhéin an chaladh.

Nuair a shroicheamair barra, d'fhéachamair síos, agus is ea bhí

an naomhóg ar snámh acu. —Brostaig, brostaig, arsa mise, nó

beidh siad imithe orainn, ag rith linn síos nó gur chuamair síos

isteach ar an slip. —Th’anam ’on riabhach, a Sheáin, an dtabhar-

faidh tú amach sinn? —Ca bhfuileann sibh ag dul? ar seisean. —Go

dtí sna ráiseanna, arsa mise. ——Tá go maith, arsa Seán, léimíg

isteach inti.

Dhé mo léir, léimeamair isteach inti gan mórán moille, agus

gliondar ar ár gcroí, beirt againn suite thiar ina deireadh anois,

agus mé á rá leat ná rabhadar ar thalamh an domhain an uair sin

aon bheirt a bhí comh gliondarach linn. Sinn tamall deas amach

ón gcaladh, d'fhéachas féin uaim isteach ar an mbaile, agus is ea

chonac na buachaillí agus na cailíní ag teacht fé dhéin an chaladh.

—Th’anam ’on diucs, a Thomáis, arsa mise, féach gur mór an

seans a bhí linn agus an caladh bheith fágtha againn. —Canathaobh?

arsa Tomas. —Féach uait isteach, arsa mise, agus lena linn sin

bhain sé miotég as mo cheathriin féin agus dhein gáire leis an

ríméad a bhi air. —-Mhuise, nach fíor duit é! ar seisean, mar dá

mbeimis ar an gcaladh anois, ni dhéanfaimis an bheart go deo.

Bhi an fharraige an uair sin ar nós pana gloine, sruthán do

thaoide thuile tríd an mBealach 6 thuaidh, forchain crosáin agus

guardail go leor ag imeacht ar an uisce, an ceathrar fear striopalta

go dtí sna léinteacha agus iad ag rámhaíocht ar a ndícheall.

Is gearr gur labhair Seán Thaidhg amuigh i dtosach. —An

bhfeiceann sibh an loma? ar seisean. D’fheachamair ó dheas. agus

is ea bhí an t-éan mór agus brollach bán aici ag imeacht di féin leis

an dtaoide. —Nach breá an t-éan é, a Thomáis, arsa mise. —Nár

dhóigh leat gur gainéad óg i? ar seisean. —Tá sí an-chosúil leis, arsa

mise. Bhí Séamas Cháit, seanfhear, i lár. —Sin éan, arsa Séamas,

nár tháinig ar an dtalamh tirim riamh. —Agus cá mbeireann siad?

arsa Seán Thomáis. —Beireann siad amuigh ar an bhfarraige, arsa

Séamas. —Agus ná déarfá, arsa an fear eile, go n-ardódh an

fharraige an t-ubh uaithi? —Ambriathar féin ná hardaionn, arsa

Séamas, mar beireann sí an t-ubh idir a dhá lapa agus coimeádann

ansan é nó go mbíonn an gearrcach tabhartha amach. —Nach

iontach an obair é sin, a Thomáis, arsa mise.

Bhíomair ag déanamh isteach ar Fhaill Móir, agus lag trá mór

rabharta ann. —Dar fia, arsa Séamas, go mbeidh an-obair againn

an naomhóg do thabhairt suas ar an gcladach do dheascaibh na trá.

Nuair a shroicheamair an fhaill, b'éigean do gach duine againn a

bhróga a chaitheamh dó agus a threabhsar a tharrac in airde thar a

ghlúine. Léimeamair amach aistí agus tharraigíomar suas trí sna

stocáin í nó go raibh sí amuigh ar an mbarra taoide againn.

Nuair a fuaireas féin agus Tomas ar gcosa ar thalamh tirim. seo

linn tríd an slí amach agus níor dheineamair stad ná staon nó gur

bhaineamair amach an sáipéal i mBaile na hAbhann. Shuíomair

síos ansan ag fanacht leis an Aifreann, sinn go cúthail gan aithne

againn ar éinne dá raibh ann. —Th'anam “on diucs, arsa Tomás,

nach mór an difriocht ata idir an ait seo agus an tOilean. B'€ an

chéad lá aige é ar an míntír, agus dá bhrí sin bhí ardiontas aige 4

dhéanamh di. Nuair a tháinig an sagart, chuamair isteach sa

tsáipéal, agus nuair a bhiomair ar ar nglúine: —O, arsa Tomas

liom féin i gcogar, nach mór an tigh é seo, nó conas a deineadh in

aon chor é? —Eist, arsa mise, nó cloisfidh an sagart thú.

Is gearr gur phrioc Tomás mé féin arís: —- Ó, beadsa marbh, ar

seisean i gcogar liom, mar tá m'athair ar an dtaobh thiar díom

agus é ag féachaint orm. Lena linn sin d'fhéachas síos, agus cad a

chífinn ach mo dheartháir Seán, agus do thomhais sé a dhorn liom.

—O, maróidh siad súd sinn, arsa mise. —Na bac san, arsa Tomas,

ealóm ó dheas i gan fhios dóibh.

Dhruideamair isteach ansan i measc na ndaoine chun ná beadh

aon radharc acu orainn, riamh agus choíche nó go rabhamair istigh

le taobh an fhalla, agus mar sin síos i gcónaí nó go rabhamair in

aice leis an ndoras. Nuair a bhí an tAifreann i leataoibh, seo linn

an doras amach, agus as go brách linn trasna na bpáirceanna suas

in aghaidh an Chlasaigh.

Do bhí an lá go han-bhrothallach ar fad, agus dá bhrí sin do

bhíomair á thraochadh amach. —Th’anam “on diucs, a Thomáis,

arsa mise, caithimís dinn ár mbróga, agus beimíd comh héadrom

le druid i gcomhair an bhóthair. —An-chuimhneamh, arsa Tomás

ag suí síos ar thaobh an bhóthair agus ag caitheamh dínn, agus

cheanglaíomair na bróga dá chéile agus chaitheamair trasna ar ár

nguailne iad, agus as go brách linn arís.

Sinn bóthar an Chlasaigh amach, d'fhéachas féin tharm agus is ea

chonac na sluaite tri sna páirceanna aníos ón sáipéal. a

thiarcais, a Thomáis, féach a bhfuil do dhaoine ag teacht go dtí sna

ráiseanna. —Ó mo léir, arsa Tomás, nach mó duine ar an saol!

Seo linn ag rith aris tríd an mbóthar ó dheas. Nuair a thánamair ar

radharc Pharóiste Fionntrá stad Tomás agus coinneal ina radharc:

—Ó a Mhuiris, ar seisean, nach fada fairsing i Éire! agus iontas an

domhain air. —Ambriathar féin, a Thomáis, go bhfuil sí níos mó

ná san—cad a dhéanfadh an Daingean mar a rabhas-sa fadó?

— Agus cá bhfuil sé sin? arsa Tomás. — Tá sé ar an dtaobh theas

don gcnoc san, arsa mise, ag síneadh mo mhéire i dtreo an chnoic.

—Ó a thiarcais, arsa Tomás, cheapas riamh ná raibh in Éirinn ach

an Blascaod, Dún Chaoin agus Uibh Ráthach. Mhuise, ar seisean

arís, féach an cnoc mór ard san thall-—nár bhreá dhúinn dá mbeadh

sé sa bhaile againn—cad é an spórt a bheadh againn ag dul in

airde ina bharra gach tráthnóna tar éis scoile—ní fheadar cad é an

ainm atá air? —Ná fuil a fhios agat é? arsa mise, agus tú ag féach-

aint ón mBlascaod air gach aon la? Sliabh an Fhiolair, arsa mise.

—Th’anam “on diucs, an b'e? arsa Tomas, ba dhóigh leat sa

Bhlascaod gur i nDún Chaoin a bheadh sé.

Ba bhreá solasmhar an radharc a bhí os comhair ár súl anois

uainn ó dheas ar Pharóiste Fionntrá agus ar Pharóiste Mhárthain

agus as san ó thuaidh ar Pharóiste na Cille, páirceanna breátha

glasa fé gach saghas bláth ar gach taobh dínn, fothigh aonarach

againn le feiscint anso is ansúd faid ár radhairce fé bhun an chnoic,

Cuan Fionntrá thoir theas orainn agus í go ciúin, trí nó ceathair do

bháid seoil fé ancaire, agus breacnaomhóg ag imeacht ar nós ciaróige

trasna an chuain, agus na sléibhte soir ó dheas ag bagairt a gcinn

thar droim a chéile.

Bhí gach léim in airde díreach againn le meidhir agus le ríméad.

—Th’anam ’on diucs, a Thomáis, is breá an lá a bheidh againn.

—Dhera a dhuine, arsa Tomas, cuimhnig ar na buachailli ata sa

bhaile—nach mór an formad a bheidh orthu nuair a chloisfidh siad

beirt againn a bheith ar na ráiseanna; agus lena linn sin tugann sé

pocléim an bóthar síos agus mise ina dhiaidh ar saothar.

— Ach aon rud amháin, a Thomáis, arsa mise nuair a thána suas

leis, ná fuil pingin againn chun aon rud a cheannach. —Na bac

san, arsa Tomás, cuirfeadsa geall leat, nuair a chífimíd ár ndaoine

féin, go dtabharfaidh siad pinginí dhúinn. — B'fhéidir é, arsa mise.

—Agus rud eile, arsa Tomás, nuair a bheidh m'athairse ar bog-

mheisce, geallaimse dhuit gur fuiriste airgead a dh'fháil uaidh.

Bhíomair thíos ag Béal Bán anois, agus ag gabháil soir tríd an

mbóthar dúinn stop Tomás aris. —Th’anam “on diucs, a Mhuiris,

féach an siopa agus na rudaí deasa atá ar na fuinneoga, —Féach

anois, arsa mise, dá mbeadh airgead againn, nach deas compordach

a cheannóimís na húlla breátha san. —An bhfuil a fhios agat cad a

dhéanfam? arsa Tomás; fanaimís anso nó go dtiocfaidh siad

orainn—na fuil a fhios agat ná maróidh siad anois sinn? —Dar fia

go bhfanfam, arsa mise ag suí síos ar thaobh an bhóthair.

—Th’anam “on diucs, arsa Tomás, nach aoibhinn do sna garsúin

atá anso—nach acu atá an saol breá seachas sinne atá teanntaithe

istigh san Oileán. —Mhuise, nach fíor duit é, arsa mise, is féidir

leo aon uair is maith leo dul síos go dtí an Daingean. —Dhera a

dhuine, arsa Tomás, nach féidir leo dul síos isteach go dtí an áit

go mbíonn na laidhnéirí ag fágaint chun dul go Meirice? Cad tá

chun iad a stop? Nil aon fharraige rompu. —Ni fheadar é sin, arsa

mise. Is dóigh leatsa anois, dá mbeifeá id chónaí ar an míntír, go

raghfá in aon áit ba mhaith leat; ach ambriathar féin ná raghfá

mhuis, a bhuachaill. —Canathaobh ná raghainn? arsa Tomás agus

a dhá shúil sáite i bhfuinneog an tsiopa aige. —Cad a dhéanfadh an

bóthar fada agus an póca folamh ? arsa mise. —Mhuise, arsa Tomas,

nuair a thiocfadh an t-ocras orm, do raghainn isteach i dtigh agus

gheobhainn bia ann agus bhaileoinn liom arís. —Caint san aer atá

agat. a bhuachaill. arsa mise. —Ambriathar nach ea, ar seisean agus

a dhá shúil sa bhfuinneoig fós aige. _

— Fan anois, arsa mise, go neosadsa scéal duit a chuala ag

m'athair críonna mar gheall ar a athair féin. Is é an áit go raibh

mo shliochtsa an chéad uair ná theas ar an gCuan—an bhfeiceann

tú an áit sin theas? arsa mise ag síneadh mo mhéire ó dheas mar a

raibh an Cuan. —Feicim, arsa Tomás. — Vel/, arsa mise, sin é an

áit go mbeinnse inniu mura mbeadh mo shean-sheanathair a dhul go

dtí an tOileán. —Nárbh ait an duine é, arsa Tomás, agus dul ann?

—Ó, cad a bhí le déanamh ag na daoine bochta an uair sin nuair

a chaith na tiarnaí bréana amach na tionontai go léir a bhi ar

an gCuan, agus dá bhrí sin gur cuireadh scaipeadh na minéan ar

na daoine bochta. Sea, ni hé sin an scéal atáim le hinsint duit, ach

mar gheall ar mo shean-sheanathair.

—Nuair a bhíodh sé ina chónaí ar an gCuan, is é an ait go dtéidis

ag diol a gcuid ime na go Corcaigh. Tharlaigh dom shean-shean-

athair bheith ag dul ann lá, agus an riabhach ná go raibh i ngiorracht

tri mhíle do Chorcaigh nuair a thit an bháisteach is troime a thit

riamh. Bhí sé ag imeacht leis agus é fliuch go dtí an craiceann, agus

i gceann tamaill ce chasfai air sa bhóthar ach an file mór fadó, Aogan

Ó Rathaile, agus an gcreidfeá, a Thomáis, go rabhadar an-ghairid

i ngaol dá chéile? —An mar sin é? arsa Tomás. —Sea, arsa mise.

Bheannaiodar da chéile. Dia dhuit; A Mhici, arsa Aogan. Dia is

Muire dhuit, a Aogáin, arsa mo shean-sheanathair. Is dócha go

bhfuil ocras ort i dteannta an fhliucháin ó fhágais an Cuan? arsa

Aogán aris Ambaiste go bhfuil roinnt orm, arsa mo shean-

sheanathair. Tá agus ormsa, arsa Aogán.

——Tharlaigh, pé scéal é, go raibh tigh feirmeora ar thaobh an

bhóthair, agus bhí an-dhrochcháil amuigh air, croí comh cruaidh

leis an gcloich aige, aithne ag an saol ar an dtigh, agus ní bhfuair

.éinne riamh bia le n-ithe ná deoch le n-ól ann. Más ea, bhíodh an

bharúntacht an uair sin ar crith ina gcraiceann roimis na filí.

—Canathaobh? arsa Tomás. —Dhera a dhuine, arsa mise, ná

tabharfaidis náire id bheathaidh duit leis an aoir a dhéanfaidís duit,

mar, an duine ná beidis buíoch dó, thugaidís ide na muc agus na

madraí orthu agus é le léamh ag an saol mór.

— Is gearr anois go rabhadar i ngiorracht deich slata do thigh

an fheirmeora. Téanam anso isteach, arsa Aogán, agus mise á rá

leatsa go mbeidh bia agus deoch againn. D'fhéach mo shean-

sheanathair ar Aogán. Dhera a dhuine, ar seisean leis, nach mithid

duit eolas a bheith agat ar an dtigh sin, ná fuair éinne riamh bia le

n-ithe ná deoch le n-ól ann? Ná bac san, arsa an file, is é an diabhal

féin é nó bainfeadsa ceart dó.

—B'shiúd isteach leo agus an braon ag sileadh astu. Sheasaimh

mo shean-sheanathair thios ag an ndoras. Bhi an feirmeoir ina shui

sa chathaoir cois na tine. Bail ó Dhia anso isteach, arsa Aogan

ag imeacht suas tríd an urlár, agus thug a shála don dtine. Ní raibh

focal as an bhfeirmeoir ná níor fhiafraigh don mbeirt an raibh béal

orthu. An braon a bhí ag sileadh as Aogán, bhí sé ag imeacht síos

trid an urlár. Nár chóir, arsa an feirmeoir i gceann tamaill, go

mbeadh fios do bhéasa agat agus gan a bheith ag fliuchadh an urláir

mar sin?

—Nior thug Aogán freagra air, ach i gceann tamaill, nuair a thug

sé fé ndeara go raibh an doicheall ina chroí, d'fhéach sé ar mo

shean-sheanathair aris, do luigh a shúil air, agus chuir scarta mór

gáire as a bhain geit as an bhfeirmeoir. Cúis gháire ó Dhia chughainn,

ar seisean, cad é fáth do gháire, a ghliogaire? Mhuise ta, arsa

Aogán ag déanamh gáire eile agus ag iontú ar an bhfeirmeoir, fén

bpréachan a bhuail liom inniu agus mé ar an mbéthar aniar—ni

fhéadaim gan gáire a dhéanamh nuair a chuimhnim ar cad dúirt sé.

Cad dúirt sé? arsa an feirmeoir agus faid mo láimhe do phus air.

“Tháinig sé os mo chionn in airde, arsa Aogán, agus lean sé timpeall

ceathrú mile mé agus na focail seo aige á rá: Aogán Aogán Aogán

Ó Rathaile, Aogán Aogán Aogán Ó Rathaile. Féach go n-aithníonn

na préacháin féin mé.

-—Dhera a Thomáis, nuair a chualaigh an feirmeoir cé bhí aige,

do léim sé don gcathaoir. Mhuise, céad míle fáilte anso romhat,

ar seisean. D'fhéach sé ina thimpeall. A Mháire! ar seisean amach

Os ard lena bhean a bhí amuigh sa scioból ag crú na mba, tar anso

isteach chugham. Seo isteach í. Mhuise, nach é Dia a sheo! chughainn

é, a Mháire! Cé hé? arsa Máire. Dhera, Aogán uasal Ó Rathaile.

Mhuise, na céadta míle fáilte romhat, a Aogáin uasail Uí Rathaile,

arsa an bhean ag rith chuige anuas is a dha laimh uaithi amach aici.

Lena linn sin ritheann an feirmeoir síos go dtí mo shean-sheanathair

agus cuireann na mílte fáilte roimis agus tugann aníos go dtí an

tine é. Ritheann as san go dtí an seomra agus tugann leis cúpla

cathaoir. Ba bheag leis anois, ar fhéachaint air, an fhriotháil a bhí

aige á thabhairt orthu, agus a bhean mar an gcéanna, agus b'é

críoch agus deireadh na mbeart é go bhfuaireadar togha agus rogha

gach bidh agus leabaidh le codailt inti, mar ná ligfeadh an feirmeoir

dóibh imeacht gan an oíche do chaitheamh ina theannta féin, rud

nár dhein sé riamh roimis sin.

—Mhuise, arsa Tomas, nach glic a bhí Aogán. —Féach go raibh,

arsa mise; cad a dhéanfása dá mbeifeá ansan? nach beag an bia a

gheofá? —Ó, is fíor duit, arsa Tomás.

Bhaineas searradh asam féin agus thugas stracfhéachaint siar fén

mbóthar, agus cad a chífinn ach ár muintir féin an bóthar aniar.

—Th’anam ‘on diucs, a Thomáis, tá siad chughainn aniar. —An

bhfuil? arsa Tomás agus tagann lasadh ina ghnúis. Ná bac san, ar

seisean, cuimhnig ar Aogán, comh glic agus bhi sé. —Lig ort

anois, arsa mise, sinn a bheith caillte leis an ocras, agus tabharfaidh

siad rud éigin dúinn.

Cheapamair anois go dtabharfaidís bualadh an anma dhúinn,

ach le linn iad a bheith ag déanamh orainn, do bhíodar ag gáirí.

—-Tá linn, a Thomáis, arsa mise i gcogar. Bhí beirt againn agus ár

gceann fúinn nó gur sheasaíodar ar ár n-aghaidh amach. —Mhuise,

arsa mo dheirfiúr Máire, féach cá bhfuil an dá shíofra! agus

deineann siad go léir gáire. —Sea, ní haon mhaith a bheith ag caint,

arsa Muiris Eoin Bháin (athair Thomáis) ach dhéanfaidís aon ní

ba mhaith leo. —Ná bac san dóibh, arsa mo dheartháir Seán, ná

fuil a fhios agat go mbíonn an óige go haerach? —Is fíor é, arsa

Muiris Eoin Bháin, bíodh cead a gcos anois acu.

—-Téanaíg anso isteach, arsa mo dheartháir linn féin. Phriocas

féin Tomás. Seo linn go léir isteach go dtí an siopa, agus deirim leat

go raibh gach ní chun ár maitheasa againn, beirt againn suite síos ar

stól ag ól na tae, agus nuair a bhí an tae ólta againn, do thug mo

dheartháir deich scillinge dhom féin agus coróin do Thomás, agus

dhein athair Thomáis an rud céanna. —Nuair a raghaidh sibh síos

ar an dtráigh anois, fanaig amach ó sna capaill, arsa Muiris Eoin

Bháin; bailig libh anois agus bíodh an lá fén dtor agaibh. Ní raibh

an tarna focal air, agus seo linn sna cosa in airde an bóthar soir.

— Ní fheadar 'on domhan, a Thomáis, cad a cheannóm? —An

bhfuil a fhios agat cad a cheannóm? arsa Tomás i gcogar liom,

beidh deoch againn. —B’fhéidir go gcuirfeadh sé ar meisce sinn,

arsa mise. —Ó, ní ólfam mórán, arsa Tomás. —Ar ólais riamh é?

arsa mise. —Dhera a dhuine, d'ólas, ar seisean, an oíche úd i dtigh

Dhiarmaid Ó Sé go raibh an soitheach acu—d'ólas piont agus nior

chuir sé ar meisce mé.

Sa chaint dúinn mar sin, cá mbeimís ach ar aghaidh thí óil amach

i gCeann Trá, —Th’anam “on diucs, arsa Tomás, gheobham anso

istigh é, ag imeacht linn isteach. Shuíomair síos ar stól fada a bhí

sínte suas le taobh an fhalla. Bhí bean mhór fhada liath ar an dtaobh

istigh don gcuntar agus cuma an tormais ar a haghaidh. I gceann

tamaill, labhair si as Béarla: —-Are ye going to the races? at sise.

—We are, arsa mise. Do gháir Tomas. Luios féin mo shúil air, agus

thuig sé láithreach cad a bhi ar m'aigne, agus da bhrí sin chuir sé

cuma an-stuama air féin. Sa deireadh d’éirios. —Tabhair dúinn dha

phiont, mas é do thoil é, arsa mise. D'fhéach si orainn agus dhein

gáire, ansan d'fhéach ar Thomás, d’fhéachamair féin ar a chéile.

-—Dha phiont! ar sise go hiontaiseach. — Sea, arsa mise go tur.

— Cad as sibh? ar sise. —As Cathair Bó Sine, arsa mise, agus thugas

súil ar an ndoras féach an gcífinn mo dheartháir Seán ag teacht.

—Agus an bhfuil airgead agaibh? —Tá, arsa Tomás. D’iontaigh sí

isteach agus do lion dha phiont.

Bheireas féin ar phiont acu agus do shineas go dti Tomas é go

deiliúsach, bheireas ansan ar mo cheann féin agus do shuíos síos

á ól. Níor fhéadas gan gáire a dhéanamh nuair a chonac Tomás

agus an piont ar a bhéal aige, é go clóchaiseach ins an am cheanna.

Ní raibh ólta aige ach cúig bholgam nuair a stad sé, d'fhéach orm

agus chuir sleabhac air féin, chroth a cheann agus chuir scaimh eile

air féin gur tháinig riastaí ina mhalainn. —Tá sé go maith, arsa mise.

—Ó, tá blas bréan air, ar seisean, ní ólfad go deo é. —Ceal misnigh

atá ort, a bhuachaill, arsa mise ag cur mo phiont féin ar mo cheann.

Seo le Tomás ag cur na súl tríom. —Ó, ar seisean, conas a dh'ólann

tu mar sin €? —Neosadsa dhuit, arsa mise ag cur an piont i

leataoibh, canathaobh go bhfuil blas bréan agat á fháil air. I

dtaobh go bhfuileann tú ag blaistínteacht air. Nuair a chuirfidh tú

an piont ar do bhéal, arsa mise, ná dein aon stop nó go gcaithfir

t'anal do tharrac. Chuir sé an piont ar a bheal ansan agus bhain

slogóg mhaith as. — Is dóigh liom, ar seisean, go bhfuil an ceart agat.

Ambaice nach fada a bhi nuair a bhi an da phiont ólta againn.

Chuimil Tomás bos dá bhéal. —Bíodh ceann eile againn, ar seisean.

—Ó, th'anam “on diucs, arsa mise, tá ár ndóthain anois againn.

—Na bac san, ar seisean, ag iontú isteach agus ag glaoch ar dhá

phiont eile. Lion si amach dha phiont agus dhein gáire aris. Chuireas

féin cogar i gcluais Thomáis. —Is dóigh liomsa, a Thomáis, arsa

mise, ná fuil cuma fir fós orainn ar an gcuma atá an scrogaire mná

san ag gáirí fúinn, agus tá comh maith againn teitheadh as so sara

dtiocfaidh t'athair agus Seán orainn. —Ol é sin, arsa Tomás, agus

ná bí ag caint-—nach 1a do sna trí fichid é, mar a deireadh na sean-

daoine an oíche úd a bhí an soitheach i dtigh Dhiarmada? D'airíos

anois go raibh Tomas geirgéiseach go maith. Chuireas mo phiont

ar mo bhéal agus bhíomair ó bholgam go bolgam nó go rabhadar

díogaithe siar againn. Ní fada a bhí nuair a bhraitheas mo cheann

ina roilleán. D'fhéachas ar Thomás, agus bhí an dá shúil imithe

siar ina cheann. Dhein sé gáire agus gáire eile gan aon bhun aige

leis. —Téanam, a Thomáis, arsa mise.

Lena linn sin, thosnaigh an tigh ag imeacht timpeall orm. Tháinig

allas tríom amach. D'éiríos im sheasamh. Seo liom amach. Ní rabhas.

ach im sheasamh amuigh nuair a tógadh ó thalamh mé agus

buaileadh ar chúl mo chinn mé. D’fhéachas im thimpeall. Ní fheaca

éinne. Tá liom, arsa mise, ag teanntú liom nó gur chuas siar sa

ghairdín. Shuíos síos ar chloich agus fonn cuir amach orm. Ansan

chuireas mo lámh siar im scornaigh, agus ní fada a bhí nuair a

chuireas amach é comh glan agus a dh'ólas é. Thógas mo cheann

agus dar fia bhraitheas comh maith agus bhíos riamh; ach mise á

rá leat go bhfuair an chéad fhear a chuimhnigh ar an honn dubh

eascaine uaimse an lá san.

Bhíos im rifhear anois. D'éiríos im sheasamh. Ní fheadar “on

domhan, arsa mise, cá bhfuil Tomás. Nach mór an obair nár

tháinig fonn uirlici air fé mar a tháinig ormsa. Seo liom sios, nior

ligeas faic orm, mé ag feadaíl dom féin. Bhíos ag déanamh ar an

ndoras nuair a chuala an chaint istigh, agus d'aithníos gurbh é

Tomás a bhí ann. Stadas agus chuireas cluas orm féin. Is gearr

anois gur chuala é á rá ná raibh aon fhear i gCeann Trá maith a

dhóthain d'fhear dó. Seo liom isteach ansan, agus cad a bheadh ach

Tomás ina sheasamh i lár an urláir, gan aon chaipin air, pip mhór

nua ina bhéal aige, deatach aige á bhaint aisti is allas trid amach.

—Th’anam ’on diucs, a Thomais, ca bhfuairis an phip? arsa

mise. —Fuaireas i cheannach, arsa Tomas, mar táim ábalta air.

— Nach mór an clóchas ata air, arsa an bhean a bhi ina seasamh ar

an dtaobh istigh don gcuntar. Lena linn sin, do léim Tomas isteach

go dtí an gcuntar agus bhuail buille maith da dhorn anuas air.

—DMas bruíon ata uait, ar seisean, tar anso amach anois—is mise

an fear duit agus d'aon fhear i gCeann Tra. —Téanam, a Thomáis,

arsa mise, nó beidh na raiseanna caillte againn, —O, th’anam “on

diucs, arsa Tomás, níor chuimhnios riamh orthu ó bheith ag caint

leis an sleabhcaire mná san istigh.

Phriocas liom amach é. —Ambriathar féin, a Thomáis, arsa mise

agus sinn an bóthar soir, go bhfuileann tú ar meisce. —Dhera a

dhuine, nílim, ar seisean ag déanamh gáire, d'ólfainn soitheach dó

fós. Lena linn sin thit sé leis t gcoinne an fhalla. Thógas é agus

thugas liom siar sa ghairdín é. —Féach an bhféadfá cur amach

anois, a Thomáis, arsa mise, agus beidh tú go maith ina dhiaidh.

Chuir sé a lámh siar ina bhéal agus ní fada gur chuir sé amach a

raibh ólta aige. Thóg sé a cheann agus d'fhéach orm féin go brónach.

—Mhuise, nach mór an amadántaíocht d'aon duine atá ag ól, ar

seisean. —Is fíor duit é, arsa mise. — Braithim go han-mhaith anois,

ar seisean, ach amháin an blas gránna atá im béal. —Ná bac san—is

fuiriste dhúinn é sin do leigheas, arsa mise, agus seo liom isteach ’on

tsiopa, agus cheannaíos roinnt milseán. Seo linn soir an bóthar

ansan agus na milseáin againn a chogaint ar ar lándicheall, agus

nior dheineamair stad na staon nó gur bhaineamair amach Traigh

Fionntrá.

—Ó a thiarcais, arsa Tomás ag féachaint ina thimpeall, cá

bhfaightear bia dhóibh ar fad? — Nach iontach an slua atá ann,

arsa mise. —Ó, ní féidir léamh air, arsa Tomás. Bhí beirt againn

anois agus ni raibh a fhios againn an b’ar aer nó ar thalamh a

bhíomair leis an ngliondar a bhí ar ár gcroí, do bhí oiread san gleo

agus dul trí chéile ar an dtráigh, gach aon tsaghas dream agus a

gcleas féin ar siúl acu.

Is gearr gur thugamair fé ndeara bulc mór daoine i dteannta

chéile agus gáirí an domhain orthu. —Tá spórt éigin anso thiar acu,

arsa Tomás. Seo linn sa rith, agus cad a bheadh ach fear mór

millteach istigh ina measc, bord beag aige agus a phaca cártaí, na

ceithre aon amuigh ar an mbord aige, agus gan aon choinne agam

ná go bpléascfadh na féithleoga a bhí ina mhuineál leis an nglamaíl

a bhí air: —Hello, hello, hello! Come on, ladies and gentlemen!

Someone for the lucky club! Hello, hello, hello! —Cad é an chaint

ata ar siúl aige? arsa Tomás, —TA, arsa mise, dá gcuirfeá pingin

ar aon triuch nó ar aon aon, agus go n-iontódh ort, bheadh tri

pingine agat agus pingin aige féin. Bhí beirt againn ansan agus sult

an domhain againn 4 bhaint as, ach ni ar an gcluiche a bhiomair

ag féachaint ach ar an bhfear agus an strus a chuireadh sé ar a

mhuineál nuair a bhíodh sé ag glamail.

—Téanam, arsa mise, agus b'fhéidir go bhfeicfimis cleas eile níos

fearr na é sin. Seo linn, agus ni fada ó bhaile a chuamair nuair a

chonaiceamair mairtineach agus banjo aige 4 sheimint agus é féin

ar a landicheall ag amhrán in aonacht leis an gceol. —Mhuise, arsa

Tomas i gcogar liom féin, nach maith mar ata sé ábalta ar sheasamh

agus an da chois ata fé. Is gearr gur stop sé, agus cad a gheobhadh

amach ach strapaire eile a bhi in aonacht leis, caipín ina láimh aige

agus é ag imeacht timpeall, pinginí go leor aige á fháil. Thugamair

féin pingin dó comh maith le cách, agus is gearr gur chas an mair-

tíneach amhrán in airde aris. Danny Boy a bhí aige, agus ba mhaith

an sás é chun a ráite.

Bhi hello anso agus hello ansúd agus beirt againn ag imeacht go

haerach ar nós cearc go mbeadh ubh aici, agus ní fada gur thanamair

trasna ar bharaille agus fear thios ann agus gach duine ag crústach

air. Shádh sé aníos a cheann agus chuireadh a theanga amach,

chaitheadh duine ceann do sna bloic leis, dhá cheann, trí cinn, ach

ní bhuaileadh.. Bhí fear eile ann ag déanamh freastail ar an slua,

gach glam aige agus gan focal Gaelainne ag ceachtar acu. —Hurrey,

hurrey! Here is Sammy in the barrel willing to keep his head for any

man! Three chances for a penny! Come on, come on, my lads!

Sammy is prepared to die if he gets a severe blow. Lena linn sin,

shadh Sammy a cheann aníos agus chuireadh scréach as. Beirt

againn ansan agus sinn ag briseadh ár gcroí ag gáirí.

—Th’anam ’on diucs, a Thomáis, tastalaimis é! — Dein, arsa

Tomás. Seo liom féin suas go dtí an bhfear. —Tabhair dom trí

bloic, arsa mise. Shin sé chugham go tapaidh iad. —Come on, my

boy! ar seisean. Seo liom suas go dtí an marc. Bhí slua mór bailithe

timpeall orm. Is gearr gur sháigh Sammy aníos a cheann: —Puíomh,

puiomh! arsa Sammy. Chaitheas féin gáire a dhéanamh nuair a

chonac an sleabhac a bhí air. Lena linn sin, do chaitheas an bloc

agus bhuaileas díreach faobhar an tsoithigh. —Mo ghrághraidhin

do urchar, a bhuachaill, arsa seanfhear a bhí taobh liom. Nuair a

chuala féin é sin, tháinig an-mhisneach dom, agus scaoileas le ceann

eile sarar sháigh sé a cheann aníos. Díreach agus an bloc ag déanamh.

ar fhaobhar an tsoithigh, sin é an uair a sháigh Sammy a cheann

aníos arís, agus dá bhrí sin fuair sé díreach i ndroichead na sróna é.

Stopas ansan, agus chuaigh a pháirtí sall chuige agus do thóg aníos.

é agus sruthán fola leis.

Nuair a chonaic a raibh láithreach cad a bhí déanta agam féin,

seo chugham iad as gach aird, agus beireadh barróga isteach orm.

—Mbhuise, mo ghra go deo do lamh, a deireadh fear. —O, Ó.

mhuise, nar chaille Dia thú, a deireadh fear eile. —Nach é an buach-

aill ceolmhar é, a deireadh fear eile. Is gearr gur léim seanfhear

chugham féin isteach. —Dhera, mhuise, cad as tu? ar seisean.

—-Ón Oileán, arsa mise. —Dhera, mhuise, mo chroi go deo thú

ón mbaile i bhfad siar, ar seisean ag cur lámh ina phóca agus ag

síneadh leathchoróin chugham. Ghabhas mo bhuíochas leis. Ní

raibh aon léas meabhrach anois agam leis an ngleo a bhí timpeall

orm, agus scanradh ar mo chroí go dtiocfadh Sammy aníos chugham

chun sásamh an bhuille a bhaint amach.

Nuair a tharlaigh dom mé féin a dh'fháil scartha uathu, seo le

beirt againn síos fén dtráigh agus gach pocléim againn le racht

ríméid. Lena linn sin, cad a chífinn ach ceithre naomhóga ar aon

líne amháin, na fearaibh striopálta agus na maidí rámha sínte chun

tosaigh acu. —A Thomáis, féach amach ar na naomhóga atá

ullamh le rith. —Ó a thiarcais, arsa Tomás, az tabhairt léim as a

chorp le lúcháir, nach mór an spórt a bheith ag breithniú orthu.

Shuíomair síos ar ár gcorrghiob. Sin é an uair go raibh an gheoin

agus an ghibris, an t-allagar agus an gioscan fiacal, an moladh agus

an cáineadh, gach fear do lucht an ráis á mholadh do réir a shinsear

—ba dhóigh leat gur scata beach iad a bheadh ag crónán lá breá

fómhair. —Nach mór an trua, a Thomáis, gan aithne bheith againn

ar na naomhóga. — Is fior duit, arsa Tomás, mar ní bhfaighimíd aon

tsásamh sa rás nuair ná fuil aithne againn orthu. —Fan go fóill,

arsa mise, agus fiafróm do dhuine éigin é, ag imeacht liom go dtí

'seanfhear a bhi suite ar an dtaobh thuas dínn. —Cad as na naomhóga

san atá le rith? arsa mise. —Ta, ar seisean, an bhfeiceann tú an

naomhóg is giorra dhuit? Is óm áitse í sin, criú go bhfuil muinín

agam astu. —Cad é an áit é sin? arsa mise. —An Cuas, ar seisean.

Agus an bhfeiceann tú an naomhóg eile féna léinteacha bána? Ó

Bhaile Móir í sin. Agus an naomhóg eile féna jerseys dearga, ón

Leitriúch í sin; agus an naomhóg eile féna jerseys dubha, is ó Bhaile

na nGall í sin. —Go raibh maith agat, arsa mise ag imeacht liom

síos go dtí Tomás agus ag insint dó an áit gurbh as na naomhóga.

—-Ni fheadar ’on domhan, arsa Tomás, cé hé an fear mór éachtach

atá suite i lár naomhóg an Chuasa? —Nach iontach an fear le méid

é, arsa mise; agus d'iontaíos arís ar an seanfhear agus d'fhiafraíos

dó cérbh é an fear mór. D'fhéach sé orm agus dhein gáire. —Dhera

a dhuine, ar seisean, ni foláir nó chualais trácht ar Thadhg

Dhiarmada, fear a tharraigeodh an diabhal féin i ndiaidh na

naomhóige. —-Mhuise, arsa mise, an b'é sin é? —Is é go deimhin.

IS gearr go mbeidh siad ag rith anois, arsa an seanfhear ag tógaint

straice tobac amach as a phóca agus a chur féna chúilfhiacla agus

ag baint manta maith as agus á chogaint ar a dhicheall.

Lena linn sin, do scaoileadh ruchar as gunna, agus seo lee in

aonacht. Ins an am chéanna, chuir an seanfhear scréach as: —Bú

bu bú! tarraig, a Thaidhg, a Thaidhg, a Thaidhg! Chaitheas féin

agus Tomás pléascadh amach ar gháirí nuair a chonaiceamair an

seanfhear ansúd ina sheasamh, gan aon hata air agus gan aird ar

éinne aige. Is anois a bhí an cibeal agus an fheadail ar fuaid na

háite, an seanfhear taobh linn agus gach buille aige ar an gcarraig

lena bhróig. —Th’anam ’on diabhal, a Thaidhg, tabhair leat an

suae ó thuaidh—cuimhnig nar chailleabhair fós riamh—cuimhnig

ar bhur seanmhuintir! agus chuireadh sé scaimh air féin siar go

cluasa, riasta mór buí anuas ar a smeigín leis an gcogaint a bhí aige

á thabhairt don dtobac. Ní raibh aon léas meabhrach anois aige

agus é á thachtadh leis an gciachán. Is gearr gur shleamhnaigh

anuas leis an ndamhsa a bhi air agus chuaigh go gluine i bhfarraige,

ach mo léir, níor bhraith sé an t-uisce. Bhí sé ansan agus gach léim

aige, bhuaileadh buille dá dhorn ar a bhois: —Chugham aniar thú,

chugham aniar thú, a Thaidhg!

I gceann tamaill, cé gheobhadh anuas ach bean mheánaosta, a

seal ina láimh aici agus ciach uirthi féin ó bheith ag scréachaigh.

'Thuigeamair go maith gurbh as Baile Móir í ar an gcuma a bhí sí á

moladh. —Mhuise, mo ghrághraidhin sibh, a phlúr na bhfear, arsa

an seanfhear. — Dhé, cad é sin agat á rá? arsa an tseanbhean agus

a cuid gruaige ag imeacht le gaoith. —Féach féin iad, a chailín, ag

breith an ráis leo, arsa an seanfhear, agus do chaith a hata san aer.

Bhí an polla déanach á chasadh anois ag an gCuas, agus chuir an

seanfhear glam eile as: —Chugham aniar sibh, chugham aniar sibh;

a phlúr na bhfear! agus a dhá chois sínte san uisce fós agus gan aon

mhothú aige ann. Ní chífeá súil ná béal air ag prioslaí tobac agus

stráice aige á shá siar gach re nóimint.

Nuair a bhí naomhóg an Chuasa ag déanamh aniar ar an gcaladh,

do thóg an fear tosaigh a dhá mhaide agus chuir in airde sa spéir

iad chun a chur in úil go raibh an suae acu. Is ansan a bhí an

bhúirtheach agus an dul trí cheile ann. —Up Cuas, up Cuas, up

Cuas! ag na céadta guth in aonacht. —Ó a thiarcais, arsa Tomas, ta

mo cheann ag scoltadh le tinneas cinn acu. —Téanam síos ar an

slip rompu, arsa mise, go bhfeicfeam an chuma atá orthu tar éis

an ráis.

Seo linn. Do bhí na daoine amach go dtína bhásta agus a lámha

sínte amach acu ag cur fáilte rompu. Nuair a tháinig an naomhóg

isteach, ní raibh aon choinne agam ná go mbafaidís a chéile leis an

mbrútam a bhí acu timpeall uirthi, agus gan aon dul ar iad do

thuiscint leis na céadta béal ag caint in aonacht. —Na teire ró-

fhada síos, a Thomáis, nó beir báite acu. Lena linn sin, do dhein

Tomás gáire a bhain geit asam. —Cad fáth go bhfuileann tú ag

gairi? arsa mise. — Tá, ar seisean, an bhfeiceann tú an seanfhear

thíos ag iarraidh a ghreama a choimeád? D’fhéachas féin síos, agus

tháinig trua agam dó, mar do cheapas go mbéafaidis é. Thug a lamh

don bhfear deiridh: —Mhuise, a mhic na dea-mháthar, ar seisean,

ag cur scréach as, d'aithníos ort go ndéanfá é. Chuaigh as san go dtí

Tadhg Dhiarmada agus thug a lámh dó: —Mhuise, a fhir thar

fearaibh, mura ndéanfása é, cé bhí ábalta ar é dhéanamh? Chuaigh

as san go dtí an tarna fear tosaigh agus thug a lámh dó: —Mhuise,

a mhic an té ná maireann, d'aithníos ort go raibh sé id chuisleanna.

As san go dtí an fear tosaigh agus thug a lámh dó mar an gcéanna:

—Mhuise, ar seisean ag baint crothadh lamh as, gra mo chroi an

crúiscín agus bíodh sé lán! Lena linn sin, beireadh ar an naomhóig

agus a raibh istigh inti, agus tógadh glan ón uisce í suas amach ar

an bhféar glas, agus seo leo suas fé dhéin ti an óil.

—-Th'anam 'on diucs, a Thomáis, téanam suas, mar is ann a

bheidh an spórt go léir. Seo linn ina ndiaidh. Nuair a thánamair go

dti an doras: —Mhuise, arsa Tomas, is é seo an tigh go rabhamair

istigh ó chianaibh ann, agus níl aon ghnó isteach againn. —Na bac

san, arsa mise. Chuamair isteach go deilúsach. Bhí Tadhg Dhiarmada

ina sheasamh i lar an urláir agus oiread aon fhathaigh ann. Bhí

seanduine an ghleoigh ina sheasamh lena thaobh agus ciachán air

ag caint leis agus ag féachaint in airde air ar nós páiste a bheadh ag

iarraidh a chur in úil dá athair é thógaint in airde ina bhaclainn.

Níor thógas féin ná Tomás ár súile don bhfathach. Bhí muineál

aige comh mór le haon tarbh, bail ó Dhia ar an bhfear. Do ghlaoigh

fear ar ghallún agus fear eile riamh agus choíche nó go rabhadar

caoch ar meisce. —Mhuise, th'anam ’on riabhach, a Thaidhg, arsa

seanfhear an ghleoigh ag breith ar chuisleanna air, nach breá é an

neart! Up Cuas! up Cuas!

Le linn na bhfocal san do rá dhó, cé léimfeadh amach chuige ach

fear ó Bhaile Móir. —Cad é an diabhal aighnis atá ortsa? ar seisean

ag breith ar stuaic ar an seanfhear. Ach ba mhaith an mhaise don

seanfhear é, mar léim Tadhg amach go dtí fear Bhaile Móir agus do

chuir a dhorn in airde os a chionn. —-Ma ligim an t-ord anuas ort,

arsa Tadhg, déanfaidh mé staic mharbh duit. Dhein fear anso gáire

agus fear ansúd, mar an dorn a bhí ag Tadhg, do bhí sé comh mór

le haon ord. —Th’anam “on diucs, arsa Tomás, má bhuaileann sé é,

deanfaidh sé crústa marbh dó. Is gearr anois gur thosnaigh na

hamhráin ar fuaid an tí agus círín dearg orthu ag an ól, mar is

gnách lena leithéidí.

—Ni fheadar 'on domhan, a Thomáis, cá bhfuil t'athair agus

Sean— b'fheidir go mbeidis 'ár lorg—b’fhearra dhúinn imeacht féach

an bhfaighimís iad. D'imíomair amach agus seo linn ag cuardach.

Sa chuardach dúinn, cé chasfai linn ar an dtráigh ach stracaire

d'fhear, maide ina sheasamh sa ghainimh aige agus gach glam aige

á chur as. Seo linn síos, Do léim sé chughainn go tapaidh agus tri

fhainne ina laimh aige: —Three shots for a penny! come on, my

boys! —Bain triail as, arsa mise le Tomas. Siúd le Tomas agus fuair

sé na lúba. Sheasaimh ar an marc. —Tóg go brea réidh anois é,

arsa mise, Ma chuireann tú tri cinn do sna lúba síos ar an maide,

beidh do leathréal agat. Chaith Tomás ceann, agus chuir síos

díreach ar an maide é. —Mhuise, mo chroí go deo thú, arsa mise.

Tástáil an tarna ceann anois—tdg go réidh é, arsa mise. Scaoil sé

le ceann eile, agus más ea nior chuir sios €. —An triú ceann anois.

arsa mise. Chaith sé an triú ceann agus dar fia chuir síos é. —Chuais

gairid go maith dhó, arsa mise.

Ritheann an stracaire timpeall agus bailíonn na lúba. Chuir sé

scréach as: —A/l but, ar seisean, try again! —Tástáil aris, a Thomáis,

Bheir sé orthu. Sheasaimh ar an marc. Scaoil sé ceann agus chuir

síos díreach ar an maide é, —Mo chroí go deo thú, arís! Scaoil sé

le ceann eile, agus más ea nior chuir sios é. —An triú ceann anois.

agus an da shúil ag dul amach as a cheann. —Go réidh anois. a

Thomáis, coimeád do lámh ins an staidéar chéanna go raibh si

cheana. Scaoil Tomás an tríú ceann gan focal a rá, Chuaigh síos

díreach ar an marc. Chuireas féin lid molta asam. Ní raibh aon

ghlam ag an stracaire anois. Léim Tomás go dtí an stracaire: —Mo

réal, a bhuachaill! Ach chuir an stracaire scréach as: —O my God,

ar seisean ag sineadh a mhéire siar fén dtráigh, there's something up!

Seo leis an stracaire sa rith, agus cheapamair féin go raibh rud

éigin iontach titithe amach. Tháinig fear chughainn. —Cogar, a

bhuachailli, ar seisean, nil faic titithe amach, ach leathscea! ata

ag an stracaire sin chun na diolfadh sé sibh. —Do-bheirimse fein

an riabhach, arsa mise le Tomás, go mbainfeam aníos as a phóca

é. —Comh deimhnitheach agus tá cros ar an asal, arsa Tomás.

Seo linn ina dhiaidh. Fear lomchaite a bhi ann, an da chorran

ag polladh an chraicinn aige agus na hioscadaí ag lúbadh fé, —Dhera

a dhuine, arsa Tomás, níl ansan ach seithide gan anam. Bhíomair

ag faire air anois, agus ní fada go raibh an maide ina sheasamh arís

aige agus faobhar ar a ghuth. —Téire chun cainte leis, arsa mise,

agus loirg an réal air. Seo le Tomás chuige sall. —An bhfuileann tú

chun an réal a thabhairt dom? ar seisean agus criothán ar a ghuth.

Níor thug sé aon tor ar Thomás ach hello! hello! hello! aige, —An

bhfuileann tú chun mo réal a thabhairt dom? arsa Tomás arís,

ach ní raibh aon tor aige á thabhairt air. Níor dhein Tomás ansan

ach rith go dtí an maide agus é tharrac as an ngainimh agus na lúba

a scuabadh leis mar an gcéanna.

Do chuir an stracaire glam as. —Where are you going with them,

you rascal? ar seisean ag breith isteach ar phiopan ar Thomas.

Más ea, d'éirigh an fhuil in uachtar ag Tomas, mé féin ar an dtaobh

$1

thiar dé agus mé ag tabhairt moladh na seanmhuintire dhó. Níor

bheag san. Do bhuail Tomás sa bhrollach é agus chuir uaidh amach

é is na hioscadai ag lúbadh fé. Mas ea, thug an stracaire fe Thomas

aris, agus cad a dhein Tomas ach a cheann do sha laistíos suas fé,

agus dá bhrí sin bhi an-ghreim aige anois air, gach sa agus gach

tuargain acu go gcloisfea mile 6 bhaile iad leis an saothar a bhi

orthu, mé féin ar an dtaobh thiar do Thomas 4 ghriosadh chun

comhraic. Tuairgin d’ailp théagartha thalmhai dob ea Tomas, agus

da bhrí sin bhi an lámh uachtair aige á fháil ar an seithide lag. Bhi

duine ar dhuine anois ag bailiú ar an da ghaiscioch. Ciachan orm

féin ag tabhairt priocadh na hóige do Thomas.

Is gearr anois go raibh slua mor daoine bailithe timpeall orainn.

— Th 'anam ’on riabhach, cad tá ar siúl anso? a deireadh fear nuair

a thagadh sé féin ar an láthair. —Na feiceann tú an buachaill beag,

a deireadh fear eile, agus é rómhaith do Chosey? mar b'shin é an

ainm a bhi ar an seithide. Is gearr gur labhair fear sa bhulc go raibh

aithne aige féin ar Chosey. —Th’anam “on riabhach, a Chosey, ar

seisean, an bhfuil aon náire ort an pataire sin do bhuachaill a bheith

ag fáil an lámh uachtair ort agus an bharúntacht ag féachaint ort?

Bíog suas, a dhuine, agus trascair fút síos é, Lena linn sin, tháinig

crith im chuid fola. —Th’anam ’on riabhach, a Thomáis, arsa mise,

ná bí ag caitheamh an lae leis an seithide sin—tabhair aon iarracht

amháin fé agus buail fút síos é—cuimhnig ar a bhfuil ag féachaint

ort—imir do neart air—tabhair an suae leat siar, a dhuine! arsa mise

agus mo chuid fola ar fiuchadh. Ní raibh ach an focal as mo bhéal

nuair a bhí an seithide agus a chosa os a chionn agus é fé thíos ag

Tomás, glún ina bholg aige agus lámh ina scornaigh. —OA, arsa

Cosey, I’m dead! I'm dead! —Ambriathar go mbeidh tú dead go

maith mura dtabharfair an réal uait, arsa Tomas.

—-A, arsa fear, is mór an náire go deo bheith ag féachaint ar

dhuine á mharú os comhair do shúl, ag léimeadh chuige agus ag

tógaint Tomás suas dó. Léimeas féin go dtí Cosey ansan agus dúrt

leis an réal a thabhairt uaidh. Chuir sé lámh ina phóca agus shin

chugham í. —Ta go maith, arsa mise, coimeád i. Is amhla’ bhíomair

á chur in úil duit nárbh fhéidir leat dallamullóg a chur ar bhuachaillí

ón iarthar. —Téanam, a Thomáis, arsa mise, b'fhéidir gur flip a

gheobhaimis ó dhuine éigin mar gheall air seo.

D'imíomair an tráigh suas. —Dar fia, arsa Tomás, ní bhriseann

focal maith fiacal. —An bhfuil a fhios agat, a Thomáis, arsa mise,

cad air a bhíos ag cuimhneamh nuair a chonac thú féin agus an

fear eile ag troid, go mórmhór ar Thraigh Fionntra, ach ar an

gcomhrac aonair a bhí ag Dáire Donn agus ag Balcán Rí na Fraince

fadó, mar fear mór ard ab ea Dáire agus balcachán beag teann

téagartha ab ea Rí na Fraince. —Dar fia, arsa Tomás ag cuimilt a

bhosa da chéile leis an riméad a bhi air do dheascaibh an fhir mhaith

a bheith aige, ni fada óna chéile sinn, go díreach duit.

Is gearr gur bhuail mo dheartháir Seán, Eibhlín agus athair

Thomais linn agus iad ag ullmhú chun bóthair. —Th'anam “on

riabhach, ca bhfuileann sibh ó mhaidean? arsa Sean. —Ambaice,

arsa mise, go bhfuilimid ag maineáil linn ó mhaidean ina mcasc.

—Th’anam “on diucs, arsa Tomás, am phriocadh féin sa drom,

fanaimís anso anocht, agus beidh an-spórt againn. —Mhuise, mo

thrua do phlaicide, arsa an t-athair, nach baoth í an óige! —Bogaimís

linn siar an fhaid a bheidh an lá againn, arsa Seán. —Tá comh

maith, arsa Muiris Eoin Bháin, níl aon ghnó againn an oíche a

ligint orainn féin.

D'imíomair linn an bóthar siar. Bhí an ghrian ag ísliú do dhroim

Shliabh an Fhiolair ó thuaidh agus boigeacht bhreá an tráthnóna

againn; sult agus greann, gairi agus búirtheach anso is ansúd tar éis

an lae; gach fear maith go leor; sobal go cluasa ar pháistí ó bheith

ag ithe milseán; ciach ar lucht cleas ó bheith ag glamail; cuma

shuaite ar lucht ráis tar éis a gcuid allais do shileadh; tincéirí sínte

ar thaobh an bhóthair ina gcnap codlata ó bheith ag siúl le cúpla

lá fé dhéin na ráiseanna; beirt anso ag bruíon, beirt eile ansúd ag

amhrán; builceanna daoine faid do radhairce uait agus gach taobh

don mbóthar acu á thabhairt isteach ag an ól agus iad ag baint na

dtithe amach i gcomhair na hoíche agus gan do chomhrá ina measc

ach Tadhg Dhiarmada agus a chriú; melódion ar gach crosaire

agus macalla aige á bhaint amach as taobh na gcnoc le ciúnas an

tráthnóna agus cóthalán deas rince ag na buachaillí agus ag na

cailíní óga; Up Cuas ag na buachaillí á rá in ard a gcinn agus a

ngutha nuair a thagadh deireadh an phoirt isteach.

—Mhuise, nach mór an trua sinne, arsa Tomás, nach féidir linn

fanacht ina measc agus greas rince a dhéanamh, ach an bóthar fada

atá againn le cur dínn, agus mar dhonas ar an scéal arís, trí mhíle

d'fharraige a chur dínn—nach ann atá an briseadh croí ar fad? ag

féachaint orm féin san aghaidh go truamhéileach. — Agus b'fhéidir

gan i oiriúnach, arsa mise. —Is fior dhuit, ar seisean, agus má

mhairimse le féasóg a bheith orm, fágfad slán ag an Oileán agus

tógfad tigh anso. —Ná feiceann tú na seandaoine bochta atá istigh

ann, arsa mise, agus nach féidir leo iad féin do dhéanamh meidh-

reach fé mar a bhíodar anso inniu. —Mhuise, ní fheadar “on

domhan, arsa Tomás, ag déanamh gáire, cé hé an t-amadán bocht

a chuaigh isteach ann an chéad lá. —Ní raibh aon léas meabhrach

aige, arsa mise, pé hé féin.

Bhíomair ag déanamh ar bharra an Chlasaigh anois, agus

ambriathar féin ná rabhamair ábalta ar choimeád suas leis an

gcuid eile, bhí a oiread san laigiochta orainn, — Dar fia, arsa mise,

táim tugtha amach ag an ocras. —Bhainis an focal céanna as mo

bhéal, arsa Tomas; ni fheadar cad a dhéanfam? —Déanfam, arsa

mise, an chéad tigh a bhuailfidh linn, dul isteach ann.

Bhiomair ag maineail linn agus is gearr go bhfeacamair tigh i

bhfad Eireann uainn agus streillin do dheatach ag éirí in airde

díreach as an simné, é suite go deas i ngleann uaigneach, crainn ag

fas ina thimpeall agus cnoc mor seasmhach os a chionn. Pé méid

craos a bhi orainn cheana, ba sheacht mheasa a bhiomair nuair a

chonaiceamair an tigh. —Téanam féna dhéin, arsa Tomas. —O, tá

sé rófhada ó láimh, arsa mise, b'fhéidir go ndéanfaimis an bheart go

Dun Chaoin. Seo linn aris agus na hioscadai ag lúbadh fúinn. Bhi

6 choiscéim go coiscéim againn riamh agus choiche no gur thanamair

go dtí Bailicin. Bhi tigh Phádraig Éamainn ansan romhainn ar

thaobh an bhóthair. — Téanam anso isteach, a Thomáis, arsa mise;

an-thigh is ea é, a dhuine. —Deinim ort é, arsa Tomas, agus tháinig

lasadh ina ghnúis ins an am chéanna.

Bhí an doras ar oscailt. D'fhéach Tomás isteach tríd an

bhfuinneoig. —Dar fia, níl éinne istigh, arsa Tomás, agus cim

bullóg aráin ar an mbord. —An bhfuil? arsa mise ag imeacht liom

isteach agus Tomás im dhiaidh. D'fhéachamair síos agus suas, ach

ní raibh éinne againn le feiscint ná fuaim le clos ach amháin na

creagair go raibh ceol binn acu istigh san adharta. D'fhéachamair fein

ar a chéile. —On uair ná fuil einne istigh, arsa mise, is fearra dhúinn

an craos a bhaint dínn féin leis an mbullóig seo, ag dul sall go dtí

an mbord agus ag breith uirthi. Do bhuaileas ar fhaobhar an bhoird

i agus do dheineas dhá leath dhi agus do thugas an leath eile do

Thomás. Do bhuail sé trasna a bhéil é agus mise mar an gcéanna.

Nuair a bhí ár sáith againn, seo linn, agus díreach agus sinn an

doras amach, do beireadh thiar ar chú] orainn agus tarraigíodh

isteach go dtí lár an urláir sinn. D'fhéachas féin agus cad a bheadh

ach Pádraig Éamainn ceangailte asam agus Cáit a bhean ceangailte

as Tomás. —Cad é an diabhal nó an deamhan a thug isteach anso

sibh agus an bhullóg a bhreith libh mar sin? —Ó, fóill ar do láimh,

a ghaiscígh, arsa mise, mar fathach mór fir ab ea Pádraig Éamainn

agus cuma mhaith mhallaithe anois air. Le linn dom na focail sin

do ra, do lig sé uaidh mé agus d'fhéach idir an dá shúil orm. —Well,

arsa mise, is amach ón Oileán sinne, agus nuair is cruaidh don

gcailligh caitheann sí rith, agus sin é an scéal céanna againne é leis

an mbullóig, mar níor bhlaiseamair greim bídh ó fhágamair an

tOileán ar ghiolc an ghealbhain, agus dá dheascaibh sin bhí ár

bputóga casta ar a chéile an Clasach aníos le hocras agus le laigíocht.

—O, go bhfóire Dia oraibh, arsa Pádraig agus cuma thruamhéileach

anois air. —Téire amach, a Cháit, agus tabhair chúchu isteach stán

bainne—is é is fearra dhóibh. Imíonn Cáit amach agus canna ina

láimh aici. —Dar fia, ar seisean aris, gur cheapas gur stócaigh ón

bparóiste seo sibh an chéad uair.

Bhíos féin agus Tomás suite ar dhá chathaoir agus gach re manta

againn á bhaint amach as an mbullóig fós. Bhí Pádraig ag coimeád

cainte dhúinn, ach deirim leat, a léitheoir, ná raibh mórán fonn

cainte orainn féin. —Tógaig go réidh é, arsa Pádraig, nó go dtioc-

faidh an bainne chughaibh. Ní fada a bhí nuair a thagann Cáit leis

an mbainne agus sineann sáspan mór chugham dó agus sáspan eile

go dti Tomás. Bhiomair ar ár dtoil anois, Pádraig “ar gceistiú i

dtaobh na ráiseanna agus gan mórán toir againn á thabhairt air

leis an ampla a bhí orainn. Nuair a bhí an bhullóg ite againn, an

dóigh leat ná gurbh fhearr linn ceann eile bheith againn, ach bhí an

iomad ite agus dá dheascaibh sin cé gheobhadh óna mhisneach a

thuilleadh do lorg? ná raibh a ndóthain ionadh agus alltacht ar

lánúin an tí agus gan a thuilleadh do chur orthu? Thugas féin féna

thuilleadh do lorg, ach do labhair rud éigin istigh ar mo chroí agus

dúirt, Ná loirg, ná tabhair náire dhuit féin.

—-Is dócha, arsa Pádraig i gceann tamaill, ná raghaidh sibh isteach

anocht. —Amhbriathar féin go ragham, arsa mise. —Agus cá bhfuil

an chuid eile do mhuintir an Oileáin”? arsa Pádraig á chorraí féin sa

chathaoir. — Bhíodar an bóthar anuas romhainn, arsa mise. —Am-

baiste, arsa Pádraig ag féachaint ar a mhnaoi, is dócha gurb” shin

iad a dh'aithníomair an bóthar siar chun na haille tá uair a chloig

ó shin ann. —Ní raibh éinne eile le bheith ann, arsa an bhean.

—Ambriathar, más ea, arsa Pádraig, go mbeidh siad imithe isteach

oraibh. —B' fhéidir go bhfuil an ceart agat, arsa mise ag éirí im

sheasamh agus Tomás mar an gcéanna. —Slán agaibh anois agus

go raibh míle maith agaibh as ucht bhur bhflaithiúlacht. — Beannacht

Dé libh, a dhalta, arsa an bheirt in aonacht.

Seo le beirt againn an bóthar siar agus gach pocléim anois

againn, bhíomair comh húr san tar éis an ghreama. Bhí an ghrian

dulta ina luí san.iarthar tar éis a slán a thabhairt don ndomhan

mhór, bearradh na gcaorach sa spéir os ár gcionn, seandaoine an

pharóiste sínte ar a bhfaid agus ar a leithead ar bharra na haille

agus a mbrollach tabhartha d'aer chumhra na farraige agus iad ag

comhrá dhóibh féin tar éis obair an Jae, ceo brothaill ag imeacht go

mall i gcom na gcnoc agus i measc na ngleannta, searraigh le cloisint

ag seitrigh agus asail ag gangarnaigh ina ndiaidh.

Ag déanamh sios dúinn ar bharra na haille, do bhuail Séamas

Beag linn. —Dia dhuit, a Shéamais, arsa mise. — Dia is Muire dhibh,

a mhaoineach, arsa Seámas go socair, cá rabhabhair ó mhaidean?

— Ar na ráiseanna, a Shéamais, arsa mise, an bhfeacais aon fhear

ón Oileán ag gabháil an bealach so? —Mhuise, a mhaoineach, arsa

Séamas, tá comh maith agaibh é bhaint as na rúitíní anois, nó

beidh siad imithe isteach oraibh.

Seo linn gan a thuilleadh do rá, agus cad a bheadh ach an

naomhóg an Coileach amach. Dheineas féin fead ghlaice orthu.

Chuir Tomás glam as. —O, an riabhach casadh a dhéanfaidh siad,

ar seisean. Dheineas fead eile. Lena linn sin stadadar agus chasadar

isteach. —Th’anam “on diucs, arsa Tomás ag léimeadh in airde

direach, cheapas go mbeimis amuigh anocht. —Dhé, dá mbeimís

féin. arsa mise, ni ar chloch thraite a bheimis. Fe mar a durais fein

ar maidin, nach fada fairsing í Éire?

D'imíomair linn chun na slipe. —Cad é an riabhach a choimeád

ó shin sibh”? arsa Muiris Eoin Bháin ag cúladh na naomhóigc isteach.

—Ambriathar gur chuamair ag ithe bídh, arsa mise, agus gá againn

leis. —Cad é an tigh” arsa Muiris aris. —I dtigh Phádraig Éamainn,

arsa mise. —I dtigh mhaith, arsa mo dheartháir Sean, is maith a

dheineabhair sin. Shuiomair siar ina deireadh. Bhí an fharraige go

han-chiúin agus corrán brea gealai thoir theas orainn sa speir agus

soilse an Oileáin againn le feiscint gan smál.

— An riabhach, a Mhuiris, arsa mise, cas suas amhrán breá

dhúinn. —Amhbaiste, ar seisean, ni bhrisfead tfhocal. Lena linn sin,

chas sé in airde Eamonn Mdgdine go brea réidh, agus ba

mhaith an sas chun a ráite é, ni raibh dabht air. Lar Ba isteach a

bhíomair anois, agus is ag neartú ar an sciúch a bhi ag Muiris. —Mo

ghrá go deo do scitich, a Mhuiris, a deireadh Sean anois is aris,

agus sin é an uair a dh éiriodh air nuair a chloiseadh sé an moladh.

Nuair a bhi an ceann san raite aige, do chas se in airde Ba na Scealg

gan tathant ó éinne, agus niorbh fhéidir é stop as san amach nó go

rabhamair ag déanamh isteach ar an gcaladh. Bhí macalla aige a

bhaint amach as na cuaiseanna anois, agus dá bhrí sin, nuair a

chuaigh an sciúch i gcluasa na madrai istigh ar an dtalamh, seo leo

féin, agus thabharfá an leabhar san am san i ndiamhaireacht na

hoíche, nuair a bhí suas le daichead madraí agus a n-olagóin féin

in airde acu. go raibh idir bheo agus marbh istigh ar an dtalamh;

agus nuair a chualaigh a raibh istigh an tiomáint amuigh, níor fhan

fear bean na paiste na gur éirigh amach. Chaitheamair fein pleas-

cadh amach ar gháirí. Thánamair isteach ar an linn agus Up Cuas!

agus Up Tadhg Dhiarmada! ag Muiris. Cúladh isteach í, agus is

gearr go raibh si a tharrac suas, greim láimhe ag gach einne uirthi,

agus Hó-lí-hó-hup! hó-li-hó-hup! acu go léir. Bhíos féin anois agus

Tomás ag seasamh ar bharra na slipe, agus deirim leat gur fúinn a

bhí an meas agus an mhóráil—cad fáth ná beadh? sinn tagaithe ós

na ráiseanna ar nós aon fhear agus ár bpócaí lán do mhilseáin

agus toitíní go leor againn.

Nuair a thánamair abhaile, mé féin agus mo dheartháir Seán,

Máire agus Eibhlin, bhí m'athair agus mo dhaideo suite cois na tine

romhainn agus iad go mórálach astu féin, fé mar is gnách le tuis-

mitheoiri nuair a chíonn siad a gclann chúchu go gealghairitheach.

—Sea, a Mhuiris, arsa daideo, is dócha go raibh an-lá inniu agat.

—O, th'anam “on diucs, arsa mise, ní raibh a leithéid riamh agam.

—Ní dóigh liom go raibh, a chroí, mar níor ithis aon ní ag fágaint

an tí ar maidin duit. An bhfeacaís an tSrúill? ar seisean arís. —Cad

é an tSrúill? arsa mise. —An mar sin atá agat, ar seisean ag déanamh

gáire, tar éis an la breá fada a bhi agat ar Thraigh Fionntra? —Nior

chuala. riamh trácht thar an Srúill, arsa mise, agus dá dheascaibh

sin ba dheacair liom é thabhairt fé ndeara. —Tá, arsa m'athair

críonna, sruthán uisce is ea i atá ag rith síos tríd an dtráigh, agus tá

sí le feiscint ag an saol mór ag brúchtaíl aníos trid an ngainimh agus

sios arís, síos agus aníos, síos agus aníos, gan aon stad.

— Ní fheadar canathaobh go bhfuil sí ag brúchtail mar sin aníos

do shior, arsa mise. —Ta, arsa m'athair crionna, nár chualais riamh

mar gheall ar an gcomhrac aonair a bhí ag Oscar agus ag an allúrach

ar an dtráigh sin nuair a bhí Cath Fionntrá ar siúl? Nuair a leagadh

Oscar an t-allúrach, do bhrúchtadh uisce anios trid an ngainimh

leis an útamáil a bhí acu, agus ansan, nuair a dh'éiríodh an t-allúrach

arís, d'imíodh an t-uisce sios tríd an ngainimh arís, agus dá dheas-

caibh sin d'fhan an t-uisce riamh ó shin mar sin. —Ní fheadar ’on

domhan, arsa mise, is deacair géilleadh dhó. —Nil aon bhaol, ar

seisean, ná gur deacair géilleadh dhó, ach caithfimid géilleadh do

rudaí ná feacamair riamh. —O, tá rudaí agus rudaí ann, arsa mise.

—O, rudaí radai ort, ar seisean ag déanamh gáire, nárbh é an scéal

céanna againn é an chéad uair a chualamair long a bheith déanta

ag an nGearmáin a bhíodh ag imeacht sa spéir? Deirim leat gur mó

amadán a glaodh ar an bhfear a chuir ar an bpáipéar a leithéid do

scéal breallach. —O, is fíor duit é sin, arsa mise. —Sea, arsa

m'athair críonna arís, caithimís uainn é mar scéal; ach an bhfeacais

aon rud gur chuiris spéis ann inniu? —Mhuise, ní fheaca, arsa mise,

ach an méid daoine a bhí ann— déarfá ná raibh a oiread sa domhan.

—Ó, mo thrua thú, ar seisean, ná fuil a dhá oiread daoine i gcathair

Lundain agus tá in Éirinn ar fad?

Is gearr anois go raibh srúmatail chodlata orm féin sa chathaoir,

agus dá dheascaibh sin ní raibh aon chloisint agam ar m'athair

críonna. Ní fada dhom i dtaibhreamh, agus tuigeadh dom go rabhas

ag troid le Tomás agus gur sháigh sé bior isteach im chluais. Tógadh

glan don gcathaoir mé. Do dhúisíos, agus cad a bheadh ach sup tuí

sáite isteach im chluais ag m'athair críonna, agus ní mór ná gur

bhris a chroí ag gáirí nuair a chonaic sé an léim a baineadh asam.

—Ó an riabhach, ar seisean nuair a stop sé do sna trithibh, ta

buaite ag an gcodladh ort sa deireadh. Fág an chathaoir agus téire

“on leabaidh.

X. An Tórramh

Timpeall agus a tri a chlog ar maidin, do chuala an cnag ar an

ndoras. D'fhiafraigh m'athair críonna cé bhi ansan. —Mise, arsa

an guth, oscail.

Ní fheadar ’on domhan, arsa mise im aigne féin, cad ta ón bhfear

san an t-am so d'oíche. Chuireas cluas orm féin. Bhraitheas an

doras á oscailt ag m'athair críonna agus é ag rá: —An tú Sean? Ní

foláir nó tá rud éigin suas agus é bheith amuigh in am neamh-

.thráthúil na hoiche. Cé bheadh ann ach Seán Liam. —Ta, arsa Sean,

mo mháthair a fuair bás leathuair a chloig ó shin, agus thána ag

glaoch ar Sheán Lis chun dul ’on Daingean le haghaidh an tórraimh.

-—Mhuise, beannacht na ngrást lena hanam, arsa m'athair críonna,

nach tapaidh a dh'imigh sí! Tar isteach agus suig síos go fóill.

Nuair a chuala féin an chaint ar siúl, d'athraigh mo chuid fola

agus tuigeadh dom go raibh a bhfuair bás riamh lasmuigh don

bhfuinneoig agus seanCháit Liam ina measc. Ba shuarach an

corraí a dheineadh luch nó fiú amháin ciaróg nuair a thuigfí dhom

gurbh í seanCháit a bhí ann. Tógaim in airde mo cheann agus

breithnim uaim amach ar an bhfuinneoig, agus mas ea tuigeadh

dom gur fhéach seanCháit Liam lom díreach isteach orm. Is ag dul

in olcas a bhíos anois. Bhí an oíche comh dubh le pic. Mhuise, a

Sheáin Liam, arsa mise liom féin, conas a fuairis ód mhisneach

siúl anoir ót thigh féin agus gan éinne leat?

Bhí beirt acu suite cois na tine anois agus gan do chomhrá acu

ach seanCháit, agus deirim leat, mura raibh moladh á fháil aici,

ní lá fós é. Nach ait an obair é, arsa mise im aigne féin, gach duine

a dh fhaigheann bás, gur mór an seó ach an moladh a dh fhaigheann

sé ó sna daoine, nó canathaobh é sin? Sa mhachnamh dom do rith

smaoineamh eile fém intinn: Tá a fhios agam anois canathaobh é—

le heagla, dá mbeidis á cháineadh, go dtiocfadh sé rompu san oíche.

Do chuala m'athair críonna ag éirí ón gcathaoir, agus do chuir

san scaipeadh ar mo smaointe. —Dhera a Sheáin, ar seisean, nach

tapaidh a dh'imigh si sa deireadh! — Sin é an scéal ag an mbás é,

arsa Scán; is dócha, dá mbeadh a fhios ag gach éinne a lá, nach

fios conas a bheadh an scéal. —Is fíor é sin, arsa m'athair críonna,

agus ambriathar go raibh sé in am aici leis. —Dar fia, arsa Seán,

is dócha go raibh sí isteach is amach leis an gcéad. —Ambriathar

féin féin go raibh, arsa m'athair críonna. —Conas tá an fharraige

anocht? —Ambasa go bhfuil sí go breá bog.

San éisteacht agus sa mhachnamh dom, do thiteas i dtromshuan

arís, agus pé faid a bhíos mar sin, nuair a dhúisíos aris, chuireas

cluas orm féin féach an gcloisfinn an bheirt ag caint fós; ach ní

raibh faic agam le clos ach fuaim na dtonn a bhí ag briseadh isteach

gan staonadh fé bhun an tí thíos. Bhi Seán imithe agus da bhrí sin

do bhuail diamhaireacht aris mé go tapaidh agus do chúbas mo

cheann síos fén mblaincéad. Ansan, pé cuma gur ráinig liom strac-

fhéachaint a thabhairt amach ar an bhfuinneoig, do baineadh geit

asam, mar cad a chífinn ach an dá shúil ghorma agus gléas iontu

ag breithniú isteach orm. Níor fhan braon fola im chorp ná gur

mheasc trína chéile agus í comh fuar le leac oighre. Bhí an dá shúil

ag breithniú fós orm gan staonadh, súile seanCháit a bhí ann dar

ndóigh— nár aithníos iad? agus nár chuige a tháinig sí anois chugham

chun sasamh a bhaint diom as a bheith ag goid an tobac uaithi

fadó agus nárbh fhéidir léi rith im dhiaidh? ach anois tá sí ábalta ar

imeacht ar nós na gaoithe. Thugas fé scréachadh ach bhí an teanga

ataithe im béal, agus níorbh fhéidir liom mo dhá shúil a thógaint do

sheanCháit a bhí amuigh sa bhfuinneoig. Thugas fé scréach eile a

dhéanamh agus chuireas aon bhéic amháin nimhe asam a chuir an

tigh trína chéile.

Bhí mo dheartháir Seán i leabaidh eile ar an dtaobh istigh díom,

agus tógadh glan in airde díreach é. —Cad ta ort? ar seisean.

—Féach amach ar an bhfuinneoig, arsa mise. Lena linn sin, cé

thiocfadh isteach ’on tseomra ach mo dhaideo. —Cé dhein an

scréach san? ar seisean. —Féach amach ar an bhfuinneoig! arsa

mise arís agus nárbh fhéidir liom mo dhá shúil a thógaint dóibh.

—Mhuise, mo thrua do cheann, ar seisean, nach shin é an cat?

—Ó, ní hé, arsa mise. Cad eile, a éagain? ar seisean ag dul amach

go dti an bhfuinneoig agus á bhagairt as. Sin é an uair a thugas fé

ndeara an cat agus a dhá chluais cocálta aige. —Féach anois, arsa

m'athair críonna, cé bhi ann. Téire a chodladh, ar seisean ag

imeacht síos go dtína sheomra féin. Do shás mo cheann isteach

fén mblaincéad arís, agus ba mhar sin dom im thromshuan go

maidean.

Do bhí an lá amáireach go han-bhreá ar fad, leoithne beag do

ghaoith anoir ann, cuma uaigneach ar an mbaile beag do dheas-

caibh an chorpáin a bheith fé chlár, gach duine díomhaoin mar is

gnách lena leithéid do lá, gan scoil ar bith againn, agus deirim leat

gur orainn a bhí an lúcháir dá bharr san. D'fhéachas uaim suas ar

na Cluithiríní, an cnocán atá os cionn an bhaile, agus tuigeadh

dom go raibh cuma uaigneach ar na clocha, ar an spéir, agus ar

an bhfarraige, ach is dócha gur orm féin a bhí sé. Cim seanbhean

ag teacht orm aniar, seanbhean eile chugham anoir, ag déanamh

fé dhéin tí an choirp.

I gceann tamaill, tagann m'athair críonna amach agus breith-

níonn uaidh ina thimpeall. —Moladh go hard le Dia, ar seisean ag

tógaint a hata dá cheann, nach breá atá an lá ag coimeád ar son

seanCháit, beannacht Dé lena hanam. —Tá sé mar sin, moladh le

Dia, arsa mise. —-Dar fia, a Mhuiris, ar seisean aris ag déanamh

meangadh gáire, gur cheapas gurbh an-shaighdiiir thu go dtí

aréir. —Ambriathar féin féin, arsa mise, dá mbeifeása leis san áit

chéanna agus tú ag cuimhneamh ar sheanCháit agus go bhfeicfeá

an dá shúil mar sin sa bhfuinneoig, go mbeifeá i gcruachás. —Och,

mo thrua do cheann, ar seisean, an gcreidfeá go rabhas-sa oiche

agus gan sa tigh ach mé féin, go bhfeaca triúr ina seasamh suas le

cnaiste na leapan agam agus an triúr san caillte le trí bliana roimis

sin. —Ba chruaidh an scéal é sin, arsa mise, agus an raibh aon eagla

ort? — Ní raibh ach an oiread agus tá anois, ar seisean. —Agus

d'aithnís iad? arsa mise. —D’aithnios comh maith agus a dh’aithnios

ar an saol so iad, iad ag comhrá dhóibh féin agus mé ag éisteacht

leothu, ach amháin nárbh fhéidir liom iad do thuiscint.

Lena linn sin, d'éirigh sé ina sheasamh. —Ragham soir go dtí

tigh an choirp ar feadh tamaill, ar seisean. —Raghadsa leat, arsa

mise. —Tá go maith, ar seisean, téanam. Seo le beirt againn soir,

saghas criotháin ag teacht im chuid fola fé mar bhíos ag druideam

leis an dtigh, mar ní fheaca riamh roimis sin corpán ar chlár. Nuair

a bhíomair i ngiorracht cúig slat don ndoras, do stad m'athair

críonna agus d'fhéach orm féin agus do labhair go socair: —Nuair

a raghair isteach, ar seisean, caith dhuit do chaipín agus téire ar do

ghlúine le taobh an chorpáin agus abair paidir le hanam sheanChait.

—-Ta go maith, arsa mise ag imeacht ina dhiaidh.

Nuair a shroicheamair an doras, do tháinig crith cos agus lámh

orm, agus tuigeadh dom go rabhas istigh 1 muileann leis an

bhfothram a bhí im cheann. Nuair a chonac an t-athrú a bhí

tagaithe ar sheanCháit, bairlíntí bána os a cionn agus í sínte comh

díreach le coinneal, dath an fhalla uirthi agus í ag breithniú uaithi

in airde, tuigeadh dom fós gur cheart di éirí anios.

Seo sall lem athair críonna agus chuaigh ar a ghlúine. Stadas

féin ag an ndoras, mé ag féachaint ar m'athair críonna. Go gcuire

Dia ar mo leas mé, arsa mise liom féin—anois an t-am agam

seasamh —ní foláir nó éireoidh sí aniar mar sin agus mé dh’ithe.

Seo liom ar aghaidh go righin leisciúil, agus chuas ar mo ghlúine,

ach deirim Jeat nach ar an bpaidir a bhíos ag cuimhneamh ach mé

ag faire ar an gcorpán le heagla go gcuirfeadh sí aon chor aisti. Is

gearr go bhfeaca m'athair críonna ag éirí, agus nuair a chonac san,

seo liom féin go tapaidh, agus ba dhóbair dom m'athair crionna do

leagadh leis an bhfuirse agus leis an bhfothragadh a bhí fúm. Do

shuíos ar an stól fada a bhí sínte suas leis an bhfalla.

Bhí scata seanbhan timpeall na tine, saol ar thobac acu agus

gibris go leor. —Mhuise, ní fheadar, a Eoin, arsa seanNeil ag

iontú ar m'athair críonna agus seandhúid ina béal aici, cad é an

t-aos a bhí ag seanCháit? —Ambriathar féin gur dóigh liom go

raibh si isteach is amach leis an gcéad, ar seisean. —Mhuise,

beannacht Dé dhilis lena hanam, arsa seanNeil aris agus deatach

aici á chur ar fuaid an ti, is mó lá maith agus drochlá a chuir si dhi.

—Nil dabht air, arsa m'athair críonna.

—Ar mh'anam, a Eoin, arsa Neil ag cuimilt a láimhe siar dona

gruaig liath agus ag cur sleabhac uirthi féin chun cainte, gur maith

is cuimhin liom an chéad lá riamh a chuas in aonacht léi ag baint

craoibhc thiar sa Choinigear, agus ambriathar gur maith an tamall

ó shin é. Nuair a bhí an chraobh bainte againn agus í feistithe

isteach sna bairlíntí, shuíomair síos agus tharraig seanCháit amach

a dúid agus a bosca maitseanna, ag tabhairt súilfhéachaint sall ar an

gcorpán agus ag baint crothadh as a ceann. —Á mhuise, nár

lige Dia go gcuirfinn aon bhréag uirthi, a Eoin, ar sise ag cuimilt

a láimhe siar dona gruaig arís. —Sea, astóin, bhí Cáit ag caitheamh

a dúidín ar a sástacht agus sinn ag cur síos ar chúrsaí an tsaoil.

Nuair a bhí a dóthain don bpíp aici, do shín si chugham féin í. Seo,

ar sise, tarraig uirthi sin. Ach nior chaitheas-sa aon phip riamh:

roimis sin. Ó, go raibh maith agat, arsa mise, ní chaithim í. Ó

mhuise, loiscreán ort, arsa Cáit, beir uirthi—ná fuil a fhios agat

ná fuil aon rud comh suáilceach le gal nuair a shuifeá síos i mbun

do shuaimhnis? :

—B’fhior di, arsa m'athair crionna. —O mhuise, arsa Neil, ni

fheadar na go bhfuil si ag éisteacht anois liom, agus má ta, nílim

ag cur aon bhréige uirthi—(ag tabhairt siilfhéachaint eile ar an

georpan agus deatach aici á bhaint as an nduid a bhi aici féin).

Sea, ar sise, do bheireas uirthi, astóin. —Ambriathar gur dócha gur

bheiris, arsa m'athair críonna. —Do bheireas, arsa Neil, agus dob

fhearr liom ina dhiaidh sin ná béarfainn, mar do thug sí na crúibíní

os mo chionn, agus caitheann priosla mór isteach sa tine. —An

riabhach mise, arsa m'athair críonna, ní ag teacht romhat ar do

scéal é, gur mó banlámh tobac a thabharfadh do chrúibíní in airde

inniu. —Dar fia, níor chás duit a rá, arsa seanNeil ag déanamh

meangadh gáire. Péacu san é, ar sise, nuair a bhí beirt againn

Mullach an Bhuaicin aniar, agus sánn si isteach fé fhód dearg aris

an dúidín a bhí múchta uirthi i ndearúd ó bheith ag caint, agus

cuireann ina béal aris i, agus nil focal ar bith anois aisti ach i ag

tarrac ar a lándícheall, agus gach tarrac a bhaineann sí aisti,

cuireann si spréacha dearga in airde direach os a cionn.

—-Sea, ar sise arís, agus cuireann priosla mór eile amach, ní hé

sin é ach é siúd. Nuair a bhíomair ar Mhullach an Bhuaicín, a

deirim, do chaitheas suí síos ar an dtortóig agus a raibh do

ghreamaisc istigh im chreatlach do chur amach do dheascaibh na

pípe. Bhí seanCháit ina suí ar an dtaobh eile dhíom agus í ag dul

ins na tríthíbh dubha. Mhuise, an fear mór go mbeire uaim thú

féin agus do sheandhtid, arsa mise, muran brea atáim ar an saol

eile agat. Tugann si suilfhéachaint eile sall ar an gcorpan agus

deineann gáire. —Mhuise a Chait, ar sise, is fuirist aithint na fuil

aon anam ionat, mar is mó gáire a dhéanfá fós fén lá úd da mbeifeá

ag éisteacht liom anois. Agus lena linn sin titeann na deora le

seanNeil.

— Dar fia gur scarais go maith leis an lá san, arsa m'athair

críonna. —Sea, a Eoin, arsa seanNeil, an dóigh leat ná go rabhas

ag teacht chúichi go han-mhinic ina dhiaidh sin agus mé ag blais-

tínteacht ar an bpíp i gcónaí nó sa deireadh go rabhas im shean-

cheardaí uirthi. Féach gurb ait é an saol—seanCháit fé chlár inniu

agus mise ina diaidh. —O, sin é mar atá ag an saol, arsa m'athair

críonna ag éirí ina sheasamh. Bail ó Dhia oraibh anois, ar seisean

ag imeacht leis agus mise ina dhiaidh. —Mhuise, go n-éirí an

tráthnóna leat, arsa seanNeil.

—Th’anam ’on riabhach, arsa m'athair críonna agus sinn ar ár

mbealach abhaile, ba dhóbair duit mé leagadh an uair úd agus mé

ag éirí tar éis mo phaidir a rá le hanam sheanChait, nó cad a dh'imigh

ort? —Mhuise, geallaim duit, arsa mise, nach mór na paidreacha

a dúrtsa ach me ag faire ar an gcorpán le heagla go n-éireodh si

aniar. —Och, mo thrua do cheann, ar seisean, agus níl mórán

meabhrach fós ann. Tuigeadh dom ar an gcuma a bhí sé ag caint

go raibh fearg air. —Ná bac san, arsa mise, bíonn gach tosnú lag,

agus mise á rá leatsa ná bead comh dona an chéad uair eile.

Bhí smut maith don tráthnóna caite anois. Nuair a thánamair

abhaile, bhí an dinnéar ullamh romhainn ag Eibhlin.—Nach mór

an obair ná fuil naomhóg an tórraimh ag teacht fós, arsa m'athair

críonna ag féachaint amach ar an bhFaill. —Is dócha nach féidir

leo do bheith rofhada ó bhaile anois, arsa mise. —Ni féidir mhuise,

a chroí, ar seisean ag suí ar an gcathaoir a bhí le ceann an bhoird

agus mise ar an gcathaoir eile.

—Ambriathar féin féin, ar seisean ag tógaint a hata dá cheann,

ach gur deas an marbhán seanCháit. —Och, éist, arsa mise, ná

cuirfeadh sé eagla ar éinne féachaint uirthi? Ní fheadar “on domhan,

a dhaideo, an raibh beirt riamh fé chlár anso aon oíche amháin?

Bhuail sé a cheann fé, agus seo ag machnamh é ar feadh tamaill.

—Ambriathar féin go raibh agus triúr, ar seisean, mar is cuimhin

liom féin iad. —An mar sin é? -— Sea, ar seisean, agus mar bharr

ar an scéal, bhiodar trí oíche ar chlár do dheascaibh na droch-

aimsire. —Is dócha go raibh an baile go dubhach ar feadh an ama

san, arsa mise. —Ambriathar féin ach ná raibh sé saor air, arsa

m'athair críonna. —Nach mór an obair, arsa mise arís, ná beadh

teampall anso féin acu? Agus ambriathar, dá mbeinnse ag fáil

bháis, gurb é áit a dh'ordóinn mé féin do chur ná thuas ag an dTúr.

—O mhuise, mo chroí thú, ar seisean, gurb” shin rud ná hordéfa.

Níorbh aon tábhacht liom é dá mbeadh éinne eile curtha ann. —Ba

chuma liomsa, arsa mise, ach aeraíocht na háite a bheith agam.

Lena Jinn sin, chuas amach go dtí an doras, agus d'fhéachas idir

mé agus an Fhaill, agus dar fia tuigeadh dom go bhfeaca naomhóg

tríd an mBléin aníos. —A dhaideo, arsa mise, tá naomhóg an

tórraimh ag teacht. —An bhfuil? ar seisean. — Tá, arsa mise ag

imeacht liom go dti an gclaí. Bhi an naomhóg anois an-ghairid

don gcaladh, an chomhra le feiscint go soiléir ina deireadh, gach

duine ag déanamh fé dhéin na slipe, beag agus mór, fé mar is gnách

ina leithéid do chás. Chuas féin síos agus mé ag tabhairt gach ní fé

ndeara. Stadas ar barra, an naomhóg fém bun thíos, an chomhra

féna claspaí buíthe thiar ina deireadh, boscaí bána lán do phíopaí

cré ar thóin na naomhóige, cuma dhubhach ar gach éinne. Shleamh-

naíos liom síos ar an slip, stadas ansan arís agus mé ag breithniú

uaim síos ar na daoine. Is gearr gur tógadh amach an chomhra,

agus cuireadh aníos ar bharra na slipe í, mar a rabhas féin. Bhí sí

lem ais anois agus me a tabhairt fe ndeara. Chifea thú fein isteach

tríd an adhmad leis an ngné a bhí inti, agus is gearr go bhfeaca ainm

sheanChait scríofa ar chlaspa buí: Mrs Kate Coyne, born May 2,

1833, died Noy. 1913. Mhuise, ni fheadar ’on domhan, arsa mise im

aigne féin, canathaobh go ndeineann siad comh deas san i, mar i

gceann tri lá beidh si go doimhin i gcré. Féach gurb ait é toisc an

tsaoil.

Lena linn sin, cad a chuirfí anios ar bharra na slipe ach soitheach

pórtair, paca mór garbh lán d'arán bán, dhá bhosca agus iad lán

do phíopanna. Is gearr go bhfeaca ceathrar fear ag déanamh isteach

fén soitheach agus ag cogarnaigh le chéile á rá gur mhaith an oíche

thórraimh a dhéanfadh sí, ceathrar eile ina ndiaidh sin isteach fén

gcomhra, agus seo leo go léir tríd an slí suas. Do bhuail m'athair

crionna liom ar barra agus cuma dhubhach air. -——Féachann tú

an-bhrónach, a dhaideo, arsa mise. —Sin é mar bhíonn ag an

nduine aosta, a dhalta, ar seisean; mar, a Mhuiris, tá cos liomsa

san uaigh agus cos liom ar a bruach anois, ar seisean ag imeacht

linn suas. Thugas fé ndeara an ceathrar go raibh an chomhra ar

iompar acu, agus aistear an-fhada acu á thabhairt orthu féin, rud

a chuir ardiontas orm. —Canathaobh, a dhaideo, nár chuadar suas

tríd an mbóithrín seo? arsa mise. —Ná fuil a fhios agat, ar seisean,

nach ceart an cóngar a thógaint go tigh an choirp leis an gcomhra

ná go dtí an uaigh leis an gcorpán?

Nuair a chuamair abhaile, shuigh m'athair crionna ar an gcath-

aoir, tharraig amach a phíp agus bhuail a hata ar a leathghlúin.

— Mhuise, beannacht Dé dhilis le hanam Cháit, ar seisean, ba fhial

fairsing flaithiúil an bhean tí í nuair a bhí sí i bpríomh a maitheasa..

—Mhuise, ni fheadar 'on domhan, arsa mise, is dóigh liom, pé

cuma bheadh sí, go bhfaigheadh sí moladh anois ón uair atá sí

básaithe. —Tagaim leat ins an méid sin, arsa m'athair críonna ag

sá a phípe isteach fé fhód dearg, ach níl aon bhaol ná go raibh

Cáit Liam le moladh comh fada lem aithnese uirthi. Ach gan dabht,

ar seisean arís ag tarrac ar an bpip, ní féidir an seanfhocal a shárú—

más maith leat thú mholadh, faigh bás, agus más maith leat thú

cháineadh, pós. —Dar fia, a dhaideo, arsa mise, níor chuala riamh

é sin go dtí anois. —Ó, mo léir, arsa m'athair críonna ag déanamh

gáire, tá a lán Éireann nár chualais fós.

— An raghair go dtí an tórramh anocht? arsa mise aris. —O,

ragham, bainfeam smut don oíche ann ach go háirithe, ar seisean ag

féachaint ar an gclog agus ansan féachann orm féin: —Ar chualais

riamh, ar seisean, cad a tharlaigh i dtigh tórraimh i bParóiste

Fionntrá fadó?—Níotr chuala, arsa mise. —Wei/l, ní bheir mar sin,

ar seisean á shocrú féin sa chathaoir.

— Ní fadó do shaol é seo, a Mhuiris, agus níl aon fhocal bréige

ann. Bean a bhí ina cónaí ins an pharóiste sin, gan sa tigh ach í

féin, agus an-cháil amuigh uirthi go raibh mórán mór airgid aici.

Sea, nuair a bhuail an donacht í, fé mar a bhuaileann a lán cile,

chuir sí fios ar an sagart. Tháinig sé agus chuir an Ola uirthi. Nuair

a bhi se chun imeacht, do ghlaoigh si thar n-ais air. Cad tá uait

anois? ar seisean. Mhuise, a athair, ar sise, ar son Dé agus na

Maighdine Muire, an dtabharfá cúpla pingin dom a fhliuchfadh mo

chroí dhom? Do chuir an sagart lámh ina phóca agus thug réal di

agus bhailimh leis.

—Sea, do tharlaigh an scéal go bhfuair an tseanbhean bás an

oíche chéanna, agus lá arna mháireach, nuair a bhí an corp á

ullmhú ag na mna comharsan, do fuair bean acu ailp chruaidh eigin

casta istigh ina cuid gruaige thiar ina cúl, agus cad a bheadh ach

sparán agus céad punt istigh ann. Do shocraíodar le chéile ar é

thabhairt don tsagart. Seo leo 1 gceathrar. Cad so anois oraibh?

arsa an sagart. Mhuise, a leithéid seo, a athair, arsa an bhean ba

dheisbhéalaí acu ag insint dó tríd síos. Nuair a chualaigh an sagart

cad a tharlaigh, do dhruid sé siar agus dath an bháis air. Sa deireadh

labhair sé. Ó, Ó, ar seisean ag bualadh a bhos ar a chroí, tar éis a

iarraidh ormsa inné a oiread a thabhairt di agus a fhliuchfadh a

croí! Is é rud a dhéanfaidh sibh leis an airgead san anois, ar seisean

agus criothán ina ghuth, ná deiníg stad ná staon nó go gcuirfidh

sibh isteach i gcorplár na tine ina tigh féin é, mar ní bheadh aon

rath go deo ar an té go mbeadh an t-airgead san aige.

—Seo leo, agus do dheineadar mar a dúirt an sagart. Sea, nuair

a tháinig an oíche, bhí a lán daoine ar an dtórramh, iad ag caint

agus ag comhrá agus gan ar bun acu ach airgead na seanmhná.

Timpeall a dó dhéag a chlog, do bhuail isteach an doras fear uasal

breá scafánta dea-ghnúistineach. D'fhéach gach éinne air agus

cogarnach anso is ansúd cérbh é. Seo sall go dtí an gcorpán é, agus

tuigeadh dona raibh istigh go raibh sé ag caint os íseal. I gceann

tamaill, thóg sé amach as a phóca ciarsúir bhreá gheal. Ní raibh

focal as éinne ach iad ag breithniú air. Do chuir sé an chiarsúir suas

fé smeigín an chorpáin, agus níor thúisce sin ná mar chuir an

corpán amach an Chomaoin Bheannaithe a bhí tógtha aici an lá

roimis sin. i

— Go bhfóire Dia orainn, a dhaideo, arsa mise, is dócha gur mór

an t-uafás a tháinig ar a raibh istigh. —Níorbh aon ionadh go

dtiocfadh, arsa m'athair críonna. Sea, nuair a bhi san déanta aige,

do chas sé an chiarsúir ar a chéile agus bhailimh leis. Nuair a

chonaic a raibh istigh an sampla, do rith fear agus fear eile agus

seanbhlas ar a gcosa acu an doras amach, ach d'fhan a bhformhór,

gibris ar fuaid an tí, cuid acu á rá go raibh an tseanbhean damanta

agus gurbh é Dia na glóire a tháinig isteach, gach éinne agus a

thuairim féin aige. Sea, bhí san go maith go dtí uair a chloig eile

ina dhiaidh sin, nuair a bhuail isteach trid an ndoras stracaire

d'fhear neamhchumtha, gan bearradh gan glanadh, agus ordóga a

chos amach trína bhróga. Tháinig dhá mhogall shúl dona raibh

istigh. Do chuaigh an stracaire sall go dti an gcorpan, do chuir a

dhá láimh ina thimpeall, agus d'ardaigh leis an doras amach í, agus

ní fheacaigh éinne riamh ó shin an corpán ná aon tuairisc air.

—-[s dócha, arsa mise, gurb é an seanbhuachaill a dh'ardaigh leis

{ sa deireadh? —Ó, cad eile? Dia idir sinn agus an t-olc, arsa m'athair

crionna ag sa a phipe fen ngriosach aris. Nil a fhios ag éinne cad é

an scéal ag an saol eile e, ar seisean aris nuair a bhi an phip bogtha

ar a shástacht aige. —Dá mbeadh, a dhaideo, arsa mise, do bheadh

an saol go hait.

D'éirigh m'athair críonna ina sheasamh agus d'fhéach ar an gclog

arís. —Is dócha go bhfuil sé comh maith againn bheith ag baint

tí an tórraimh amach, ar seisean. —Ta comh maith, arsa mise ag

siúl síos go dtí an doras. —Fan go fóill anois, a Mhuiris, ar seisean,

go gcuirfead gáirleog sa dúidín, agus ansan beam ag imeacht in

ainm Dé.

Bhreithnios féin tríd an ndoras amach idir mé agus Dún Chaoin.

Bhí an ghealach go hard ar an aer anois agus an oíche go geal. Is

gearr gur tuigeadh dom go bhfeaca naomhóg ag déanamh isteach ar

an gcaladh. —Dar fia, a dhaideo, arsa mise uaim isteach, go bhfuil

naomhóg tagaithe ó shin, pé hiad féin. —Hm, arsa m'athair críonna

agus é ag priocadh na pípe lena sciain, ná feacaís an baraille ag

teacht inniu? —Ó, is fíor duit, arsa mise, is ó Dhún Chaoin iad, má

mhairim beo. —Bí go lánchinnte dhó, ar seisean, agus comh

deimhnitheach agus táim anso, ta a fhios agam cé hiad an ceathrar

san anois, mar níl aon tórramh go mbeidh deoch ann ná go mbeidh

an ceathrar san ann. —An mar sin é? arsa mise, cad as iad? —Cad

as iad ach ó Dhún Chaoin, ar seisean go tur—Donall Bán, táilliúir

na Cille, Séamas Buí, agus Mícheál Mhuiris, agus cuirfeadsa geall

leatsa gurb shin iad ata chughainn, ar seisean ag imeacht leis suas

go dti an tine agus ag dul ar a leathghlúin chun a phip a dheargadh.

— Téanam anois fé dhéin tí an tórraimh.

Bhi an tigh lán ó cheann ceann, bléas solais ann ag na coinnle a

bhi ar lasadh ar an mbord agus lampa ban ar crochadh anuas ó

bhuaic an ti. Dá dtitfeadh biorán anuas 6 sna frathacha, is ar cheann

duine thitfeadh se. Scata sean-bhan timpeall na tine, an Poncán ar

cheann an bhoird ag gearradh tobac agus Seán Fada ag líonadh na

bpiopanna, gach éinne óg agus sean agus pip chré ina bhéal aige

agus iad ag caint agus ag comhrá dhóibh féin. Nuair a bhíodh an

phip ólta ag fear, shineadh se sall go dti Sean Fada aris i chun i

fháil lan. Do chuir m'athair críonna cogar im chluais: —Conas a

thaithníonn an oíche leat? ar seisean. —Go han-ghliondarach, arsa

mise.

Lena linn sin, tagann ceathrar Dhún Chaoin isteach go cúthail,

agus más ca fuaireadh suiocháin do sna stróinséirí mar is gnách.

Phrioc m'athair críonna mé féin. —Féach anois, ar seisean, cad a

dúrt leat ach gurbh iad an ceathrar a bhí ann? — Is fíor duit, arsa

mise agus mé á dtabhairt fé ndeara.

Is gearr anois gur osclaíodh an soitheach, agus gabhadh timpeall

le bocaod pórtair. Bhí mo shúil ar an gceathrar i gcónaí do dheas-

caibh an cháil a bhi amuigh orthu, riamh agus choiche nó gur

shroich an bocaod iad. Lionadh amach piont go dti Micheal

Mhuiris, an chéad fhear don gceathrar, agus más ea, an riabhach

stad a dhein sé leis nó go raibh sé thiar thíos ina ghoile. [ gceann

tamaill, cé thagann chughainn anall ach Seán Liam, mac an fé atá

caillte, agus cuireann cogar i gcluais m'athar chríonna: —Téanaig

oraibh suas “on tseomra, ar seisean.

Seo finn suas ina dhiaidh, agus deirim leat gur ansan a bhi an

gabhar á róstadh maidir le patairí do sheanmhná agus faid banlámha

do staic phípe ina mbéal acu; agus ar fhéachaint in airde ar fhrath-

acha an tí dhom, tuigeadh dom pur cheo brothaill é a bheadh

stadaithe i gcom cnoic tráthnóna samhraidh leis an ndeatach a bhí

ar fuaid an tseomra acu. —Mhuise, Dé do bheatha, a Eoin, arsa

Cáit Sheosaimh agus is dóigh liom í gcirgéiseach go maith ag an

mbiotáille. —Go maire-se i bhfad, arsa m'athair crionna ag sui sios

ar an gcathaoir; conas tánn tú ag déanamh na laethanta so, a

Cháit? —Muise, cuíosach, slán a bheir, arsa Cáit; nach tapaidh a

dh'imigh seanCháit Liam uainn sa deireadh? —Ó, sin é mar atá

ag an mbás, arsa m'athair críonna, ach tánn tú féin Márta a tri

fós, bail ó Dhia ort. —Ó mhuise, nár agra Dia ort é, a Eoin, ná

feiceann tú ná fuil ionam ach an scáth fé láthair?

Lena linn sin. sineann si an phip go dti Maire Criomhthain.

—Seo, ar sise, bíodh gal agat ar son anam Cháit a bhí go meidhreach

'ár measc bliain an dtaca so. —Mhuise, ní fheadar, a Eoin, ar sise

aris ag tarrac an seailin dubh aniar ar a ceann, an cuimhin leat an

lá a chuas féin agus an té atá fé chlár anocht sall ar an gCois in

aonacht libh ins an bhád mhór fadó? —Ambriathar féin ach gur

cuimhin, arsa m'athair críonna ag déanamh smiota gáire. —Ni

fheadar anois cé hiad súd a bhi in aonacht linn? arsa Cáit aris ag

féachaint ar na bladhmanna dearga istigh sa tine agus a malaí

dlúite ar a chéile d'iarraidh na daoine a thabhairt chun a cuimhne.

—Do bhi mhuis, arsa m'athair críonna, Paddy Pheaid Mhóir,

Stiofán, Peats Mhicky, agus Seán Ó Duinnlé. —Ambaice, is fíor

duit, arsa Cáit ag iontú ar m'athair críonna arís agus ag tarrac a

cóta dearg isteach féna cosa. Sea go díreach agus do dheartháir

Micil, ar sise aris agus osna mór aici ina dhiaidh leis an laochas a bhí

uirthi cuimhneamh air; agus an riabhach gur mór an spórt a bhí

againn an lá úd. —Níor tháinig a leithéid riamh ó shin ormsa, arsa

m'athair crionna, agus féach gur mó lá atá curtha againn dínn ó

shin.

Lena linn sin, gabhann Seán Liam timpeall le buidéal biotáille

agus gloine ina láimh aige. Líon sé amach leathghloine go dtí

Máire Thaidhg an chéad uair, agus más ea, nuair a chonaic Cáit

Sheosaimh an buidéal ag teacht timpeall, tuigeadh dom gur tháinig

lasadh ina gnúis agus leamhgháire ar a béal. Chuireadh sí ceist ar

m'athair crionna agus ansan thugadh si stracfhéachaint ar an

mbuidéal agus neamhthor aici ar an bhfreagra a thugadh seisean

di. Nuair a bhí an leathghloine ólta ag Máire Thaidhg: —Sea, ar

sise, go raibh beannacht Dé dhílis le hanam Cháit agus le hanman

na marbh go léir. —Amen, arsa gach éinne. Bhios sa ag faire ar

Cháit Sheosaimh, agus níor fhéadas gan gáire a dhéanamh istigh

ar mo chroí. Fé mar bhí an buidéal ag druideam léi, do tháinig

coinneal ina radharc agus únfairt an domhain uirthi sa chúinne le

himní riamh agus choiche nó gur lionadh an ghloine amach

chúichi. Ní raibh a leath lán ag Seán fós. —Dhé, tá mo dhóthain

ann, a Sheáin a dhalta, ná líon suas ar fad é. —O, tá an iomad ann!

Nuair a bhí an ghloine lán, do bheir sí uirthi agus do bhain slogóg

mhaith aisti. Dhein sí casachtach agus casachtach eile. —Dar fia,

tánn tú tachtaithe aige, arsa m'athair críonna. —Tá sé laidir go

maith, arsa Cáit, agus ní chloisfeá ag poll do chluaise í, mar do

chuaigh an deoch lena hanáil. An tarna slogóg, do chaith sí siar é,

agus do thug an bheannacht chéanna do sheanCháit mar ba dhual.

D'ól m'athair críonna ceann cile ansan, agus dar fia do fuaireas

féin leathghloine, agus más ea d'ólas comh maith le cách.

Tarraigionn Maire Thaidhg a pip amach aris. agus bionn 6 bhean

go bean nó sa deireadh go raibh an seomra múchta arís leis an

ndeatach.

Bhiodar mar sin ag caint agus ag comhrá, agus m'athair críonna

ag cur síos dóibh ar an spórt a bhí acu fadó ar an gCois agus an

chuma gur bhuaidh a dhearthair Micil ar fhearaibh na Coise lena

fheabhas d'amhránaí, riamh agus choiche nó go mbuaileann Seán

Liam isteach aris agus bocaod pórtair aige: —Anois, ar seisean,

tarraigig air sin. Is orthu ná raibh an leisce, agus an bhean a bhi

go cúthail gan focal aisti roimis sin, bhí sí ag éirí anois go dtí an

bhean eile in allagar cruaidh cealganta. agus m'athair crionna

comh geirgéiseach le héinne acu.

D'éiríos im sheasamh agus do bhuaileas sios fén gcistin. Bord

mór leagtha amach i lar an urlair, cúigear nó seisear ag alpadh ina

thimpeall, aighneas an domhain ar fuaid an ti. pip chré i mbéal

gach éinne, an t-aos óg anso i gcomhghléas leo féin agus na sean-

daoine i gcúinne eile ag cur sios go heifeachtuil ar chursai an tsaoil.

Chaitheas mé féin isteach i measc mo chomhleacaithe féin, ach is

gearr go raibh tinneas orm ó bheith ag éisteacht lena ngliogarnail

gan dealramh. B'fhearr liom go mór comhrá na seandaoine, agus

riamh é sin. Bhuaileas suas arís, agus más ea bhí an dream eile

romham sa ghó cheanna. I gceann tamaill. éirionn m'athair crionna

agus féachann amach tríd an bhfuinneoig. —Dar fia, ar seisean, go

bhfuil fionnóga an lae ag teacht soir air, agus da dheascaibh sin

tá sé comh maith againn dul abhaile in ainm Dé. —Dhera mhuise,

tá a fhios agat ná fuil sé ina lá fós, a Eoin, arsa Cáit Sheosaimh.

—Téanam abhaile, a Mhuiris, ar seisean. Ní raibh uaim féin ach

gaoth an fhocail a dh'fháil, mar bhíos á dhalladh ag an gcodladh.

——Oíche mhaith anois agaibh, arsa m'athair críonna. —O mhuise,

go n-éirí an oíche libh, arsa na seanmhná in aonacht. —Ar mh'anam

féin, arsa m'athair críonna agus sinn ag imeacht ón dtigh, ná

feadair siad súd nach oíche bhainise atá acu.

Mé amuigh ar an gclaí ar maidin lá arna mháireach, bhí an

spéir gan smál ach amháin trí nó ceathair do scamaill bheaga idir

mé agus Barra Liath, agus níorbh fhada mé ag féachaint orthu

nuair a bhíodar ag greamú ina chéile sa treo gur dhein aon scamall

amháin diobh agus an scamall san ag deanamh orm aduaidh. Bhi

dath dubh ag teacht anois air, agus mé ag faire air nó gur stad sé os

cionn Ceann Sléibhe. Is gcarr anois go raibh scamaill eile ag préamhu

anso is ansúd agus ag greamú ina chéile ar an gcuma cheanna.

Chuas isteach. —-Dar fia, a dhaideo, arsa mise, ach go bhfuil

an-dhroch-chuma ag teacht ar an lá. Sánn sé féin a cheann amach

sa doras, agus lena linn sin titeann an bháisteach go trom agus é

ag séideadh aniar ‘duaidh. —Dar cnaoiose, ar seisean, go bhfuilim

in amhras go mbeidh oíche eile ag seanChdait fé chlár anso, agus

b'fhéidir amáireach comh maith. Sánn amach a cheann agus cúbann

isteach aris go hobann. -- “Cabhair Dé chughainn, ar seisean, tá an

fharraige anois in aon chóch amháin.

Ní mór an corraí amach a dhein éinne an lá san, ach lá arna

mháireach ba dhóigh leat nar tháinig aon drochlá riamh, bhí sé

comh breá san. —Tá sé ráite riamh, arsa m athair críonna, nuair is

aoirde an anaithe, gurb ea is giorra an ciúnas. Ins an am chéanna,

osclaíonn sé comhra agus tógann amach casóg, a leithéid ná feaca

riamh. spor mór fada siar aisti agus trí cnaipi thiar inti. Bhios a

thabhairt fe ndeara agus e a chur air féin i gcomhair na sochraidc.

—Th’anam “on diucs, a dhaideo, ní fheaca riamh a leithéid sin agat,

nó cad é an sórt déanamh atá uirthi? —Ohó, a bhuachaill, ar seisean

ag gáirí, sin é an seandhéantús Gaelach agat. Do bheireas thiar ar

bun uirthi agus tuigeadh dom go raibh sí comh cruaidh le clár daraí.

— Is dócha go bhfuil sí sin agat riamh, arsa mise. —Dhera a

dhuine, ar seisean, ag déanamh gáire arís, ná nílim riamh ann; ach

murab ea, tá aois mhaith aici, mar is é m'athair, beannacht na

ngrást leis, a dh'fhág í sin agamsa, agus is dócha ná fuil éinne chun

i chaitheamh inniu ach mé féin. Dhruideas amach uaidh agus

dheineas gáire: — An bhfuil a fhios agat cad e an sceal e, ar fheachaint

ort ins an staidéar go bhfuileann tú anois, gan bréag ná magadh, ná

féachann tú ach fiche blian. — Téanam, ar seisean, agus ná bí ag

magadh fúm.

Seo linn amach. —Moladh go hard le Dia, arsa m'athair críonna,

nach breá an chantaireacht atá ag an lon dubh! Bhíomair ag

imeacht linn i dtreo tí an choirp, agus nuair a dh'fhaighinn an chaoi,

d'fhanainn siar ina dhiaidh ag breithniú air i lár a dhroma, agus dar

fia ba dhóigh leat gur phiara mór é amach as cathair Lundain nuair

a bhí an treabhsar stríocach air agus an chasóg eireabaill agus léine

gheal go raibh brollach cruaidh agus bóna ard thuas féna mhuineál.

Chuaigh m'athair críonna isteach i measc na seandaoine agus mise

i measc mo chomrádaithe féin. —Ni fheadar “on domhan, arsa

Tomás Eoin Bháin, an féidir linn dul inniu go teampall Fionntrá.

—-Ó, an riabhach é, arsa mise, ní ligfí linn. Ach féach, a Thomáis,

dá mbeadh an lá inniu láidir, bheadh lá eile saoire againn ón scoil

amáireach. —Dhera, cad é an mhaith é sin? arsa Tomás ag cur

púic air féin le dochma roim an scoil, mar nuair a thiocfadh an lá

amáireach, bheimís ag lorg lae eile. —Well, ba chuma é sin, arsa

mise, nár mhór an ní bheith ag baint lae dhó i gcónaí?

Lena linn sin, bionn an chomhra á breith amach ag ceathrar fear,

agus buaileann uathu í ar dhá chathaoir. Seo leis na seanmhná

timpeall uirthi, agus casann in airde a n-olagén go brea fada binn:

—Olagon, olagón, olagón! Bhi Cait Sheosaimh ina measc, agus

bhíos ag éisteacht go haireach léi, mar bhi cáil uirthí gur chosúil i

le bean sí chun caoineadh. Thosnaíodh sí mar seo: —Ó mhuise a

Cháit, ba thú an bhean mhánla agus is beag an tairbhe mise id

dhiaidh! olagón-goile-olagón! olagón-goile-olagón! agus fonn breá

aici air. Nuair a bhí an caoineadh sin déanta acu, is gearr go bhfeaca

ag gáirí go sultmhar iad, agus arsa mise le Tomás: —Mhuise, a

Thomáis, an dóigh leat go bhfuil siad súd uaigneach i ndiaidh

sheanCháit Liam? —Dhé mo léir, arsa Tomás, níl mhuise ach

oiread leis an mbainirseach róin atá thiar i gCuas an Éin.

Tógann ceathrar fear an chomhra ar a nguailne, agus seo linn

go léir ina diaidh. —Nach ait é an saol, a Thomáis, arsa mise, dá

bhféachfa isteach ann, go mbeimid lá fós agus sinn sínte i gcomhra

gan mothú ionainn!

Bhíomair thíos ag an gcaladh anois agus shuigh beirt againn ar

barra ag féachaint uainn síos, fuirse an domhain ar na fearaibh ag

giotail le naomhóga agus le maidí rámha, nó go raibh an chomhra

istigh 1 naomhóig acu, agus seo leo go léir tríd an linn amach. an

ghrian ag taithneamh orthu agus bóithrín geal acu á fhágaint ina

ndiaidh aniar. Buaileann m'athair críonna aníos tríd an slí agus a

lán eile ná raibh ábalta ar dhul amach. Nuair a shroicheann sé

barra, stadann sé agus tugann súilfhéachaint amach ar na naomhóga.

Chloisfea an gíoscán á dhéanamh ag na maidí rámha fós. —Is mór

an obair, a dhaideo, nár chuais amach. —Mó léan géar, ar seisean,

do bhíos tamall agus go raghainn, ach farior cráite, ní inniu é! Le

linn dó na focla san do rá, d'éist sé go hobann. —Mhuise a Cháit,

ar seisean arís ag féachaint amach ar an bhfarraige, beannacht Dé

dhilis let anam. ba mhaith an pairti i mbaile mor thu!

Thugas fé ndeara na deora ag titeam leis. —Féach ar do dhaideo,

arsa Tomás liom i gcogar, agus é ag gol. Sin é an fear a déarfainnse

bheith go dubhach i ndiaidh sheanCháit agus ní hiad na mná

sleamhaine. —Ta a cumha air, arsa mise ag éiri im sheasamh

agus Tomas comh maith. —Caithfeadsa dul ag triall ar ualach móna

inniu, arsa Tomás, mar ná fuil aon fhód istigh againn. — Go n-éirí

an lá leat, arsa mise ag imeacht liom abhaile.

XI. Oíche san Inis

I mi na Samhna i gcónaí is ea a bhíonn an tnúth chun na bpollóg

ins an Oileán. Lá breá mar sin go raibh an talamh cruaidh le sioc

agus aer beag do ghaoith anoir ann agus boladh cumhra ón

bhfarraige, do bhuaileas amach as an dtigh agus do stadas tamall

ag machnamh. Bhí na héanlaithe mara ag eiteallaigh timpeall ar

thóir an éisc agus na smólaigh go flúirseach in aice liom ag teitheadh

leo féin leis an bhfuacht. Ar bheatha na n-éan a bhíos ag machnamh

agus ar imeacht na taoide ón dtráigh, ach i gceann tamaill do

thainig athrú smaoineamh chugham agus do chuireas diom soir go

dtí Pádraig Ó Dála.

Bhí Pádraig romham sa doras agus é ag breithniú soir ó dheas

agus ag cantaireacht dó féin. — Lá breá, a Phádraig. arsa mise. —Tá

sé mar sin, buíochas le Dia, ar seisean, agus is maith an lá ar an

bhfarraige é. Do bhuaileas isteach, agus cé bheadh romham ach

Paddy Tim. —Tá sé glas, a Phaddy, arsa mise. —Á, arsa Paddy, níl

sé comh glas fós agus go n-íosfadh na gabhair é. Tagann Pádraig

isteach ón ndoras. —An bhfuil a fhios agaibh cad air a bhíos ag

cuimhneamh, ar seisean, ach gur maith an lá e chun dul ar an

bhFiabhanc ag iascach pollóg? —Agus an oíche a chaitheamh san

Inis? arsa mise go ríméadach. —Is dócha gurb shin é a dhéanfam,

arsa Pádraig, ach faighig ullamh sibh féin anois agus ná big i bhfad.

Tá an Fiabhanc suite thiar theas archeann Inisícileáin tamall deas

amach ins an Bha. Scairbh is ea i ata fe uisce, ach go mbriseann agus

go réabann sí le drochaimsir, agus an-cháil ag na seandaoine uirthi

chun éisc.

Bhíomair trasna an Bhealaigh Mhóir anois, agus níl aon bhaol

ná go pcuirfeadh sé gliondar ar othar ins an am san féachaint ó

thuaidh agus ó dheas ar na héanlaithe mara ag sealgaireacht dóibh

féin ar bharra na farraige fiaine. Is gearr go bhfeacamair forcha

tamall uainn ó dheas agus a gearrcach óg ina diaidh aniar agus

caobach os a cionn in airde agus gach seáp aici á thabhairt anuas

fén ngearrcach; ach más ea, ní dheineadh an gearrcach ach é féin

do thumadh go pras agus théadh amú ar an gcaopacn. Ansan,

nuair a thagadh sé aníos aris, do thugadh an caobach seáp eile fé.

-—Mhuise, nach fealltach an t-éan an caobach, arsa Padraig O

Dála. —Ambriathar nach ea, arsa Paddy Tim; nach ag iarraidh a

bolg a líonadh atá sí? agus nach é an rud céanna atánn tusa

d'iarraidh a dhéanamh leis an bpollóig theas ar an bhFiabhanc?

—Och, caint san aer í sin agat, arsa Padraig. —Canathaobh gurb

ea? arsa Paddy, ná fuil an forcha féin ag faire ar rud éigin a chur

ina bolg, agus an scéal céanna ag an gcaobach? Ambriathar ná

feicimse aon fheall sa chaobach ach oiread leat féin.

Bhíos féin anois agus gan mórán cluaise agam á thabhairt dóibh,

ach mé ag faire ar an gcaobach agus gach seáp aici ar an ngearrcach,

an mháthair bhocht agus í go dícheallach ag iarraidh a cuid do

chosaint. Sa deireadh thiar, do thug an caobach seáp anuas agus

do bheir thiar ar eireaball ar an ngearrcach, agus ní fheacaís riamh

ach an útamáil a bhí ag an dá éan, nó sa deireadh gur chaith an

caobach scaoileadh leis an ngearrcach arís, agus ní túisce sin ná

chuaigh an gearrcach fé loch agus an mháthair ina diaidh.

—Ambaiste féin, arsa mise, go bhfuil an caobach ina hamadán

anois acu; agus d'imigh sí léi thar na tonnta siar.

Bhíomair ag déanamh siar ar an Inis fén am san agus mo chroí

ag bualadh ar nós uaireadóra le gliondar, mar ní rabhas riamh fós

in airde san Inis. —Tá sé ag fáil déanach, arsa Pádraig, agus dá

bhrí sin níl aon rud is fearra dhúinn a dhéanamh ná gabháil in airde

ar an gcloich i gcomhair na hoiche, agus is féidir linn bheith amuigh

le giolc an ghealbhain ar maidin,

D'fhéachas siar i dtreo na cloiche, an fharraige ina leamhach le

linseach, minéisc ag ráthaíocht ar bharra an uisce, an ghrian ag luí

síos do dhroim an Bhealaigh Chaoil agus a gathaí ar dhath an óir

ag caitheamh ar an bhFeo, gan aon oidhre air ach caisleán óir a

bheadh ag íor na spéire ag stealladh soilse suaithinseach uaidh.

— Mhuise, arsa mise, nach aoibhinn an radharc ata timpeall maguaird!

—Do bheirim an riabhach, arsa Padraig ag iontú orm agus ag

déanamh gáire, ní fheadar an orm féin atá se nó nach ea, ach comh

luath agus a ghlanaim siar Béal Capaill, tuigtear dom go n-eirionn scailp

dom chroi. muran toisc mé shaolú sa chloich é — is dócha gurb ea. — Is

dóigh liomsa, arsa Paddy Tim, da saolofai in airde ar an Muilcheann tú,

go mbeadh gra agat dó.

Ní raibh an focal as a bhéal nuair a chuala uaim isteach ar an

oileán glór a bhain macalla as na cuaiseanna: Gurla-gu-hú-golagón,

gurla-gu-hú-golagón! Do gheit mo chroí, mar is minic riamh roimis

sin a chuala go mbíodh sprideanna le feiscint agus ceol sí le clos

in airde san Inis. —Cad é siúd, a Phádraig? arsa mise go criothánach.

D'fhéach Pádraig orm agus dhein gáire. —Rámhaig leat, ar seisean,

agus is gearr go bhfeicfir cad é an rud é. Bhiomair ag rámhaíocht

linn agus súil againn isteach ar an dtráigh, agus is gearr gur chuala

arís é: Gurla-gu-hú-golagón! — Féach isteach anois, arsa Pádraig,

agus breithnig uait ar an ngrean.

D'fhéachas isteach, agus cad a bheadh ach suas le daichead rón

sínte ar a bhfaid agus ar a leithead á ngrianú féin ar an dtráigh.

Chuir Pádraig scréach as. Thógadar san a gcinn agus seo leo go

léir ag baint an uisce amach ar a lándícheall. Ní raibh aon rian don

dtráigh le feiscint le streancain farraige acu a chur in airde sa spéir;

agus nuair a bhíomair i ngiorracht deich slata don dtráigh, ní raibh

rón le feiscint, agus an fharraige go socair arís ach amháin na bolga-

boghaisini a bhi fágtha ar bharra an uisce acu ina ndiaidh.

D’théachas fém bun síos tríd an uisce sa tslí go raibh tón an phoill

le feiscint agam go soiléir, agus do chonac na róinte ag imeacht

laistíos amach, agus mura raibh siúl acu, ní lá fós é. —A thiarcais,

a Phádraig, arsa mise, nach éachtach an siúl atá acu! —O, ní haon

ionadh é, a bhuachaill, ar seisean; nár chualais riamh: Rutha

ranga nó rón, na trí bric is mó siúl sa bhfarraige?

Chuamair isteach ar an ngrean, agus d'fhéachas féin uaim in

airde ar an bhfaill a bhí os mo chionn, fé mar is gnách le stróinséir

nuair a thagann sé i dtír iasachta. Ansan, nuair a bhí an naomhóg

curtha ar an stáitse againn agus gach aon ghíotáil i bhfearas againn

i gcomhair na hoíche, seo liom féin ag imeacht timpeall agus ag

tabhairt gach ní fé ndeara. Ins an bhreithniú dhom, do thána trasna

ar sheanainmeacha déanta isteach i gcloich dhuibh. Níorbh fhéidir

liom iad do chomhaireamh a raibh ann acu, ach níl aon ainm is

mó a chuir ionadh orm ná é seo: W. W. Wilson, Jan. 1630. Do

ghlaos ar Phádraig, agus tagann sé chugham anall. —Th'anam ’on

diucs, a Phádraig, an gcreidfeá go bhfuil ainm anso atá déanta le

dhá chéad blian ochtmhó agus a ceathair? —Och, mo thrua do

cheann, arsa Pádraig, ná feacasa fear ó Bhaile Átha Cliath a fuair

ainm amach in airde sa teampall anso a bhí déanta le míle blian?

— Is fearr ná san é, arsa mise, agus do rith an rann so chugham,

agus dúrt amach do Phádraig é:

Maireann an breac ar an abhainn,

Maireann an lacha ar an linn,

Maireann an bláth ar an gcrann,

Ach ní mhaireann an lámh do scríobh.

-—Dar fia, a bhuachaill, arsa Pádraig ag breithniú idir an dá shúil

orm, ach gur mó ráiméis istigh id chloigeann.

Thugamair ár n-aghaidh suas fén oileán ansan, seanchosán

romhainn in airde tríd an bhfaill. —Tá cuma mhaith ársa ar an

gcosán, a Phádraig, agus is dócha gur fada déanta é. —Dhé mo

léir agus peacaí mo shaoil, tá san déanta leis na céadta. a mhic ó.

Nuair a bhíomair i ngiorracht cúpla slat do bharra, d'fhéachas fém

bun síos, agus dar fia ní raibh Paddy Tim le feiscint. —-Th’anam ‘on

diucs, a Phádraig, cá bhfuil an fear eile? —Ambaiste, b'fhéidir gurb

ea thit sé sios, ar seisean ag cur soc amach air féin agus ag féachaint

síos ar an dtráigh. Is ansan a chonac Paddy suite thíos ar charraig,

a phip aige á lionadh agus é ag feachaint uaidh in airde agus ag

leamhgháirí. D'éirigh sé ina sheasamh agus do chuir dó aníos tríd

an gcosán go righin. D’fhanamair leis.

Dob álainn an radharc a bhí againn ón áit sin: an Tiaracht

tharm ó thuaidh féna tithe breátha geala, tharm siar na Feo-—cúpla

stocan atá tri mhíle siar díreach ón ait go bhfuilim im sheasamh

anois—agus gan le feiscint laistiar díobh ach an spéir ar nós falla

mór gléigeal, agus an ghrian go mór cruinn ag druideam síos i

bhfarraige: agus tharm soir arís do bhí Bá an Daingin agus cuma

dhubhach ag teacht ar na sléibhte le caolú na hoiche.

Tagann Paddy Tim os ár gcomhair agus braon bog allais air.

—Nach mór an saoltacht atá ar bheirt agaibhse, ar seisean. —Ar

mh'anam féin, arsa Pádraig leis, go gcaithfimid oibriú níos crua

ná san, a bhuachaill. Seo linn suas, féar ag dul go glúine orainn,

agus is gearr gur thugas fé ndeara an tigh uaim suas fé bhun

cnocáin agus páirceanna breátha ina thimpeall. Bhí trí cinn do

mhadraí againn, agus seo leo féin go haerach tríd an oileán agus a

gcluasa cocálta acu. Nuair a bhraitheadar na gadhair, bhí na céadta

agus na milte coinini le feiscint ag baint na gcoinigear amach go

deifriúil, iad ag imeacht tharm ar nós na seangán, a gcluasa scúite

siar agus a n-eireabaill in airde le racht siúil agus a súile ag dul

amach as a gceann le scanradh roimh an namhaid. I gceann cúpla

nóimint eile, bhí an t-oileán trí chéile: an chaora ag imeacht fiain,

an gabhar ag teitheadh lena anam agus ag baint an ribe íochtarach

amach le racht uafais, agus na heanlaithe féin ag scréachail go

dúthrachtach trasna na páirce ó thuaidh i dtreo na bhfochaisí uaig-

neach—cérbh ionadh ná beadh”? cad é an uair cheana a chonaiceadar

daoine saolta? Do rith an smaoineamh chugham go tapaidh ar

Robinson Crusoe, nuair a tháinig sé 1 dtalamh ar a mhacsamhail

d'oilean-——nach mó rud a thabharfadh se ar bheith ina ghabhar,

nuair a chonaic sé scata acu ag imeacht in aonacht agus gan páirtí

ar bith aige féin!

Do bhi an gliondar ar mo chroí ag dul i dtreise, fé mar a bhíos

ag druideam suas le diamhaireacht an oileáin, ach do tháinig

maoithneachas orm nuair a chuimhníos ar a raibh beo riamh inti

agus iad ag maireachtaint ar nós na ngabhar fiaine, agus gan duine

acu san beo inniu.

Cad a chifinn chugham anuas ansan ach dhá mhadra agus coinín

trasna i mbéal gach ceann acu. Nuair a thánadar go dtí ár gcosa,

chaitheadar uathu ansan iad agus bhailimh leothu arís do theip.

—Ó, a Phádraig, arsa mise, nach múinte atá na madraí. —Féach

gurb ea, ar seisean á bpriocadh suas. Ambriathar féin, ar seisean

arís á láimhseáil, go bhfuil saill orthu so—an bhfuil scian agat?

— Fá, ar mh'anam, arsa mise ag cur lámh im póca agus á síneadh

chuige. Is gearr go raibh na putóga bainte aige astu, agus ní fada

suas a bhíomair nuair a tháinig an dá mhadra chéanna agus dhá

choinin eile acu. —Dar fia, arsa mise, má leanann siad mar seo

dhó, go mbeidh seilg amáireach againn.

Nuair a thánamair go dtí claí na páirce atá ar an dtaobh amuigh

don dtigh, baineadh geit asam. Stadas. Chuireas cluas orm féin.

Cloisim é, arsa mise im aigne féin, an ceol is binne a chuala riamh.

Chuala arís é. Do gheit mo chroí. —A Phádraig! arsa mise. —Sea,

ar seisean, —An gcloiseann tú aon ní? D'fhéach sé orm agus chuir

cluas air féin. —Do-bheirim an riabhach, ar seisean. go bhfuil a

bhfuair bas riamh ar an oilean thuas ins an tigh agus rí-rá acu. ag

baint a chaipín dó agus ag tochas a chinn.

Chreideas féin go blasta é, go mórmhór toisc cáil na síóg a bheith

ar an ait. agus da dheascaibh sin do bhraitheas codladh grifin ag

imeacht ó lúidín mo choise go dtí bunrútaí mo ghruaige. D'fhéach

Pádraig aris orm agus dhein leamhghaire, —Nár chualais riamh, ar

seisean, guardal? Níor chuala, arsa mise. —Sin guardal anois, ar

seisean. —Agus cá bhfuil sé? arsa mise. —Tá sé istigh sa chlaí,

arsa Pádraig. Chuireas cluas orm féin aris, agus más ea, b'fhíor dó

é—chuala anois go soiléir é agus é ag cantaireacht dó féin, an

chantaireacht is binne dár chualaigh cluas duine riamh. Do thabhar-

fainn an tráthnóna go léir ag éisteacht leis mura mbeadh Pádraig

a bheith ag stealla-mhagadh fúm.

Seo linn suas go dtí an tigh. Bothán beag íseal agus díon peilte

air, fothracha go leor ina thimpeall agus fiaile agus neantóga ag fás

ina measc. —Féachann an scéal, a Phádraig, go raibh a lán daoine

anso tamall don tsaol. —Dhera a dhuine, arsa Pádraig, ná raibh

tigh agus fiche anso tamall? ag baint an glas don ndoras ins an am

chéanna.

Chuamair isteach, agus is é a bhí go deas glan, na fallaí gealta

le haol agus seomra beag thíos ann. Seo liom síos, agus cad a

chífinn ach dhá choinín ag teitheadh uaim amach trí pholl a bhí

déanta sa bhfalla acu. —Th’anam “on diucs, arsa mise, ba dhóbair

dom dhá choinín a bheith agam go han-shaoráideach an uair sin.

Seo le Pádraig anuas, D'fhéach ina thimpeall agus do chaith eascaine

leis na coiníní nuair a chonaic sé an poll déanta tríd an bhfalla acu.

— Dar fia, ar seisean, leagfaidh sibh an tigh orm ar an bhfuadar atá

fúibh.

D'fheachas féin uaim in airde ar na fallai, mar a raibh neadacha

damháin alla go leor, agus cad a thabharfainn fé ndeara ach pictiúir

Mhaoise agus é comh dubh leis an sú. Thógas anuas é ach níor

fhéadas é léamh. —Is dócha, a Phádraig, arsa mise, go bhfuil sé

seo anso ó rugadh tusa? Ta, ar seisean, agus na cianta romham.

Níl aon rud is fearra dhúinn a dhéanamh anois ná dul amach agus

raithneach bhreá thirim a bhaint i gcomhair na hoíche.

Seo linn amach, agus ní fada suas a bhíomair nuair a bhuail sí

linn gan cháim, raithneach a bhí comh fada linn féin, agus b'sheo

linn á stothadh nó go raibh abhar maith leapan bainte ag gach

éinne againn. Chuireamair ag stáiú ansan i ag bun an ti, agus seo

linn isteach aris, fear againn ag adú tine, fear eile ag triall ar uisce,

fear eile ag scuabadh an urláir, gach éinne agus a chúram féin air.

Nochtas féin an dá choinín agus chuireas an da choinín eile ar

crochadh ar an dtaobh amuigh don ndoras. Is gearr anois go raibh

cosúlacht tinteáin ag teacht air, an lampa lasta ar thaobh an fhalla

againn, tine bhreá chraorac thíos agus teas ar fuaid an tí aici.

Shuíomair síos chun dínnéir ansan, agus b'é sin an dínnéar sobhlasta

maidir le hoigheann breá do choinini agus anaithre go leor.

Nuair a bhí ár sáith ite againn, —Dar fia, arsa Pádraig, tá comh

maith agamsa imeacht amach agus suas le fiche súilíní do chur, agus

b'fhéidir go mbeadh dosaen coinini eile amaireach againn. Tarraig

ionn se amach a phip san am cheanna agus lasadh ina ghnúis:

—Ha, ar seisean á líonadh, is maith an t-anlann an t-ocras.

Imíonn sé Jeis agus na súilíní aige, agus ní bhíonn sé leathuair a

chloig amuigh nuair a thagann arís agus iad curtha aige. —Sea,

ar seisean ag teacht isteach dó, nach maith an rud an raithneach a

thabhairt isteach anois, mar tá gá le síneadh againn? Seo linn

amach, agus ní fada a bhí nuair a bhí a leabaidh féin déanta ag gach

éinne ins na cúinní, agus shíneamair siar tar éis tuirse an lae.

—Ná bíodh aon chodladh ar maidin oraibh, arsa Pádraig, mar

tá an diabhal féin ar na caobaigh anso chun na gcoiníní. Mhuise,

th'anam ’on riabhach, arsa Pádraig aris ag déanamh gaire, a phip

ina bhéal aige agus é sínte sa raithnigh ar a shástacht, is mó lá a

chaitheas anso le linn m'óige dhom gan cios cás ná cathú orm, agus

deirimse libh go raibh fairsinge san am úd anso maidir le bainne

go leor agus im—bhi dhá bhó déag ag m'athair anso tamall, agus

dá bhrí sin is mó feircín ime a dhíol sé ar an margadh; ach faríor

géar, féach inniu gan ann ach raithneach agus neantóga!

Ní fada sa chaint dúinn gur thit ár gcodladh orainn. Timpeall a

dó a chlog do dhúisíos. D'fhéachas im thimpeall. Ní raibh ann ach

doircheacht, an bheirt eile ag srantarnaigh ar a ndícheall. Do bhuail

faitios mé nuair a chonac cá rabhas agus mé ag smaoineamh ar ar

chuala riamh mar gheall ar na sióga.

Bhi an ghealach ag caitheamh isteach tríd an bhfuinneoig. Ba

mhór é m’fhormad leis an mbeirt eile agus iad ag srantarnaigh in

am mhairbh na hoíche. Ins an mhachnamh dom, cad a chífinn ach

lámh an duine ag dul trasna na fuinneoige agus ag breith leis an dá

choinín a bhí crochta agam féin ar thairne. Léimeas in airde díreach

agus thugas fé scréach, ach do dh'at an teanga im cheann. Chonac é

go soiléir anois, caipín boise adhairce air agus culaith mairnéalaigh.

Chuala na coiscéimí lasmuigh tar éis iad do bhreith leiss —Ó a

“Thiarna, arsa mise, sábháil mé ar na síóga!

D'éiríos im sheasamh ar chuma éigin agus do bhuaileas Pádraig

le speach a thóg glan ón raithnigh é. D'fhéach sé in airde le scáth na

gealai. —Cad ta ort? ar seisean. —O, Ó. a Phádraig, an duine a

chonac amuigh sa bhfuinneoig ag breith an da choinín leis!— Ó

mhuise, mo thrua do cheann práis, arsa Pádraig ag sineadh siar ins

an raithnigh aris.

Shineas siar aris, agus b'é deireadh na mbeart gur thit srumatail

éigin codlata orm. Pé faid a bhíos ann, níl a fhios agam; ach nuair

a dhúisíos arís, bhí Pádraig ag glaoch orm, —Ó a thiarcais, ar

seisean, tá an lá geal ann. —Nil, arsa mise, níl:ansan ach solas na

Bealaí. Chuaigh sé síos ansan ag glaoch ar Phaddy Tim a bhí ina

chodladh an uair sin go sámh. —A Phaddy, Phaddy! —Hm! arsa

Paddy sa deireadh. —Tá comh maith agatsa fanacht anso, a Phaddy,

go raghaidh beirt againne ag tarrac na súilíní, agus bíodh an

breicfeasta ullamh agat romhainn nuair a thiocfam. —Hm, hm!

arsa Paddy ag síneadh siar arís.

—Cad iad na speallraoidi a tháinig aréir ort? arsa Pádraig liom

féin ag lasadh an lampa. —Ambriathar féin nach aon speallraoidí

iad, arsa mise, ach go raibh sé ann ina chrot féin, agus cuirfead aon

gheall leat ná fuil na coiníní ar an dtairne anois. —Dhera a dhuine,

ar seisean ag iontú orm nuair a bhí an lampa lasta aige, ná fuil a

fhios agat ná tabharfadh éinne marbh na coiminí leis? —Ní fheadar

é sin, arsa mise, ach pé beo nó marbh é, thug sé leis iad. —Agus

cá bhfuil an duine beo ar an oileán so? arsa Pádraig. —Nach shin

é an scéal anois agat? arsa mise. Tháinig saghas misnigh anois dom

nuair a bhí an lampa lasta. —Téire amach anois, arsa Pádraig, féach

an bhfuil na coiníní fós ann. —Ambriathar ná raghad, arsa mise, ach

teire-se féin—is fada mar phaiste orm e.

Seo leis. Díreach agus é ag déanamh síos ar an ndoras, do bhuail

sé rud éigin lena chois agus meáchaint dheas ann. —Cad é an

riabhach rud é seo? ar seisean ag lubadh síos agus á thógaint.

Dhera, th'anam ’on riabhach, tá, bosca mór tobac. Dar fia, a

Mhuiris, bhí an ceart agat i dtaobh an fhir a dh fheiscint aréir.

D'imigh sé an doras amach, agus is gearr gur tháinig arís. —Bhí an

ceart ar fad agat. ar seisean, mar ta na coinini imithe ag mairnéalach

eigin a tháinig i dtalamh, agus feach cad a dhein sé ach an bosca

tobac so a scaoileadh isteach tri bhun an doiris, mar a dheinid i

gcónai.

B'shiúd linn amach chun na súilíní do tharrac. An ghealach ag

imeacht go mall i measc na réalta os ár gcionn, glioscarnach ar

dhath an airgid aice ar an bhfarraige trí Bhá an Daingin soir, agus

súilíní gléasta ar an ndrúcht a bhí go trom ins an bhféar; an

fharraige ina báinté agus gan leoithne as na spéartha; féar agus

raithneach ag dul go glúine orainn, agus fuaim tríd an raithnigh ar

nós camfheothain ghaoithe ag na coiníní a bhí ag rith tríthe agus

na madraí ina ndiaidh; foscread ón gcorriasc anois is arís le

breáthacht na hoiche, an guardal agus a cantaireacht féin aici,

céch-céch-céch ag an gcaobach trasna an oileáin ó thuaidh, meige-

geig-geig ag na gabhair i measc na gcloch, bed-bea ag caora i bhfad

i gcéin, agus gan dearúd ag an rón ar a olagón féin i gcuas éigin

fém bun.

Bhíos féin agus Pádraig anois trasna na pairce ó dheas agus sinn

comh haerach le haon choinin sa chloich. I gceann tamaill, chual-

amair caobach agus caobach eile ag cácharnaigh fé mar a bheidís

ag bruion timpeall rud éigin. —Och, léan orthu, tá na coiníní ite acu,

arsa Pádraig ag tabhairt aon léim amháin thar stocán agus mise ina

dhiaidh, riamh agus choíche nó gur thánamair go dtí an chéad

súilín, agus cad a bheadh ach dhá chaobach agus coinín acu á

stracadh as a chéile, Hucs, hucs, hucs! ag Pádraig mar bhí sé ag

déanamh orthu; agus lena linn sin léimeadar, ach ní fada as láimh

a chuadar nuair a stadadar ar bharra stocáin os ár gcionn in airde

agus cág-cág cág-cág acu.

Ní raibh mórán diomáiste déanta acu don gcoinín. Tharraigiomair

é, agus seo linn ar bhás agus ar dhícheall Bun na Raithní soir agus

ansan Páirc an Earraigh ó dheas, ceann ar cheann againn a tharrac

agus coinín ins gach súilín fós. Seo linn arís siar Cuas an Éin nó gur

thánamair go dtí barra an chuasa, agus sin é an áit go raibh na

holagóin ag na róinte ar an ngrean thíos—ba dhóigh le duine a

bheadh gan aon eolas orthu go raibh idir bheo agus marbh thios ann.

Shuíomair síos ar feadh tamaill ag éisteacht leo agus an ghealach

ag taithneamh isteach orainn. —Ní fheadar, a Phádraig, arsa mise

agus a dhrom liom ins an am chéanna ag deargadh a phipe, an

gcreidfeá gur daoine fé dhraíocht iad san? —Do chuala é sin, ar

seisean. agus do-bheirim an riabhach go gcreidfinn e, mar na fuil

aon oidhre orthu ach seanmhná a bheadh ag caoineadh.

Lena linn sin, léimeann sé ó thalamh. —Och, ar seisean, ni

fhanann tráigh le headartha. Seo leis agus mise ina dhiaidh, mo

chroi amuigh ar mo bhois agam, mar do bhi dosaen coinin thiar

ar mo dhrom agam agus a leithéid sin do thiomáint a bhí á fháil

agam d'iarraidh coimeád suas le Pádraig; ach ni ansan a bhí an

obair, ach do bhí an t-oileán lán do phoill agus iad clúdaithe le

raithneach, sa tslí gur minic nuair a chuirinn amach mo chos, gur

síos 1 bpoll a théinn go dtí mo chromán, agus amach liom ansan ar

mhullach mo chinn agus na coiníní anuas orm. Bhíos dall amach,

mé sios i bpoll agus mé síos i bpoll go rabhas comh cancarach sa

deireadh gur fhógraíos an t-oileán agus na coiníní don sean-

bhuachaill. Ní raibh aon radharc ar Phádraig agam agus mé báite

ag an allas agus gan a fhios agam soir seachas siar. Shuíos síos,

bhuaileas mo bheartán coiníní tharm ar an dtortóig, chaitheas díom

mo chaipin, agus chuimleas bos dom mhalainn. Sea, arsa mise im

aigne féin. taim im aonracan sa deireadh, agus nior ghá dhomsa

nár thóg bog ó thúis é,

Bhreithnios uaim im thimpeall, gan éinne uaim ná chugham, agus

ná feadar cad é an taobh don oileán go raibh stad orm, ach mé ag

éisteacht le gach re malairt scread ag na héanlaithe agus ag féachaint

ar an ndrúcht ag spréacharnaigh le solas na gealaí, agus coiníní ag

sceinniúint tharm soir agus siar, agus bóithre dubha á dhéanamh

acu trid an ndrúcht. Do rith ceathrú do Chuúirí an Mhean Oiche

isteach im cheann, agus leis an ngliondar a bhí ar mo chroí do

chaitheas é rá amach go hard:

Ba ghnáth mé ag siúl le cinmhais na habhann

Ar bhainseach úr is an drúcht go trom,

In aice na gcoillte, i gcoim an tsléibhe

Gan mhairg gan mhoill le soilse an lae.

I gceann tamaill bhíogas suas. Ní fheadar an bhfuilim i bhfad

anso; déarfaidh Pádraig gurb ea chuas le faill éigin—ag éirí im

sheasamh agus ag caitheamh mo bheartán siar ar mo dhrom.

D'fhéachas soir agus d'fhéachas siar. Go gcuire Dia ar bhealach

mo leasa mé! cá bhfuil an tigh orm fé láthair? nó cá bhfuil Pádraig?

Bhíos ag imeacht liom i measc na gcloch agus cabha fúm, agus mé

ag machnamh arís ar a bhfuair bás riamh ins an oileán; agus do

réir mar bhíos ag machnamh, is ea bhi an faitíos ag méadú orm.

Nach mór an obair nach féidir liom cuimhneamh ar aon ní eile a

scaipfeadh na smaointe uafásacha san as m'aigne! Thugainn iarracht

air agus theipeadh orm, stracfhéachaint agam isteach fé gach com

cloiche le heagla go mbeadh éinne neamhshaolta istigh ann; agus

ni fada a bhios nuair a tuigeadh dom gur chuala cupla casachtach

fé mar a dhéanfadh seanduine.

Do gheit mo chroí. Do stadas. Bhíos ansan im staidéar, cos liom

i bhfeac, agus gan aon oidhre orm ach an fear fadó go raibh an

ghrian agus an ghaoth ag féachaint ciacu a bhainfeadh an chasóg

dó agus é ina sheasamh i lár an bhóthair gan corraí. Do bhíos ansan

ins an staidéar céanna agus mo dha shúil saite agam isteach i

bpoll dhorcha, mar tuigeadh dom gur amach as an bpoll san a

tháinig an chasachtach, mé ag faire ar an bpoll fós agus crith fuachta

ag imeacht trím chorp nó go raibh gach ruainne dhíom ar crith ó

bhonn baitheas.

Is gearr gur dhein sé cúpla casachtach cile maith láidir, agus nuair

a chuala é sin, do bhris ar an bhfoighne agam agus do dheineas aon

scréach amháin. Más ea, nuair a chualaigh an rud istigh an scréach,

seo leis féin amach ar bhás agus ar dhícheall; agus nuair a chonac

an allait mhór bhán ag déanamh orm amach as an bpoll, do chuireas

aon liú amháin eile asam agus do thiteas as mo sheasamh ar an

dtortóig. Le linn dom titeam, sin e an uair a thugas fe ndeara cad a

bhi ann, moltachan mór caorach le Padraig Ó Dála, agus seo leis

ins na cosa in airde tharm sios. A mhuise, arsa mise nuair a

fuaireas m’urlabhra, an fear mér go mbaine an ceann don scrogall

duitse muran brea atá an liathbhui curtha agat orm!

D’éirios im sheasamh agus d’fhéachas im thimpeall. Féach anois,

arsa mise, gur mairg a bheadh gan foighne, agus is é mo mhór-

thuairim gur mar seo a deintear púcaí do mhórán ar an oileán so,

mar comh fada liom féin dó, tá dhá shamhlaoid fachta agam aon

oiche amháin. Chuireas mo bheartán ar mo dhrom agus seo liom.

Ní rabhas istigh liom féin fós comh fada le lagachar dó, ach do

dhearbhaios, pé rud eile a chloisfinn, ná cuirfeadh sé aon mhairg

orm.

Ní fada gur chuala fead ghlaice, agus do gheit mo chroí arís,

Chuireas cluas orm féin go haireach, agus deineadh fead eile, níos

giorra dhom anois. Seo Pádraig ar mo thóir féin, arsa mise ag cur

méar im béal agus ag déanamh fead eile á fhreagairt. —Cá bhfuil-

eann ti? arsa guth Phádraig. — Táim anso! arsa mise in ard mo

chinn, cá bhfuileann tú féin? — Táim ag Log na bhFiolar, arsa an

guth. —Och, Dia go léir liom, arsa mise, cá bhfuil Log na bhFiolar?

Is gearr go ndúirt sé arís amach os ard: —Cá bhfuileann tusa? —An

riabhach a bhfeadar, arsa mise, cá bhfuilim, táim ag dul amú. —An

bhfeiceann tú an Tiaracht? ar seisean arís go ciachánach. —Ní

fheicim, arsa mise, ach feicim na Feo. —Na corraig, mar sin, nó

go bhfaighead amach thú.

Shuíos síos ar thortóig agus mé tabhartha amach. Is gearr go

raibh sé os mo chionn in airde. — Far aníos, ar seisean. D'éirios.

—Th’anam “on riabhach, ar seisean, cá bhfuileann tú ar feadh na

hoiche? —Dhera a dhuine, arsa mise, chaitheas déanamh amach

dom féin nuair nárbh fhéidir liom solas a choimeád duitse. —Dar

fia, ar seisean aris, cheapas-sa go rabhais thuas ag an dtigh fadó

riamh anocht, ach nuair a chuas suas, ní rabhais romham, —Bead

luath go leor ann, arsa mise, ach ní dúrt faic leis mar gheall ar an

moltachán, mar is dócha go mbeadh magadh go deo aige fúm.

Seo linn suas fé dhéin an tí, agus nuair a chuamair isteach, cad a

bheadh ach Paddy Tim ina chnap codlata fós. Thugas speach sa

chliathán do. Léimeann sé ó thalamh, féachann ina thimpeall agus

cuimleann bos dá shúilibh. —An bhfuil sibh tagaithe ó shin? ar

seisean. —Dhera a dhuine, arsa mise, ná fuil ceithre chúinne an

Oileáin tabhartha isteach againn? —Ni foláir nó tá an lá ann, ar

seisean. —-Nil fós, arsa Padraig, ach ní fada uainn é.

Chuireas féin tine síos agus chuas amach ag triall ar uisce go dtí

an tobar. Anois a bhi fionnóga an lae ag oscailt thoir: an ghealach

ina luí laistiar do sna Feo agus dath dearg na gréine ag ardú os

cionn na gCruacha Dubha agus mar sin anoir thar Bá an Daingin:

solas na hoíche á mhúchadh ag solas an lae.

Nuair a thána abhaile, do chuireas an t-uisce sa chiotal agus do

chrochas os cionn na tine é. Ansan do bhuail mian siúlóide mé le

fonn an teampall d'fheiscint, mar b'fhada mé ag cuimhneamh air,

agus anois an t-am agam an fhaid a bheadh an ciotal ar an dtine.

Seo liom. Ní raibh sé ach trí céad slat suas ón dtigh. Fuaireas

amach é. Bhi sé ann go deas feistithe, agus taobh leis bhí sean-

sháipéal, cros dheas déanta sa chloich ina seasamh ar an dteampall

agus i ag féachaint go hársa, faid mo láimhe do dhuileascar ar gach

spalla cloiche. Féach go dtagann an t-aos leis an gcloich féin! Tá

sé ráite gur sagart atá curtha ann ón aimsir a bhí an léirscrios á

dhéanamh ar an gcléir, cé gur mór an t-athrú atá ar an saol inniu,

moladh go hard leis an Athair Siorai.

Bhi an mhaidean go haoibhinn agus gal ag éirí ón bhféar agus

ón raithnigh do dheascaibh na gréine bheith ag tabhairt an drúchta

léithi in airde; an gabhar agus an chaora agus fiú amháin an t-éan

ag baint searradh astu féin tar éis codladh na hoíche. Nuair a bhí

an teampall scrúdaithe go maith agam, thugas cuaird ar an sáipéal,

ceithre troithe do dhoras ag dul isteach ann agus ionad altóra ins

an bhfalla do leac bhreá shocair. Thugas fé ndeara a lán ainmneacha

déanta anso is ansúd ar na clocha. Gach duine a thug cuaird riamh

air, d'fhág sé a ainm ina dhiaidh. [s gearr go bhfeaca seanscríbhinn

ina measc nárbh fhéidir liom aon lámh a dhéanamh air. Bhíos ag

gabháil dó agus mo mheabhair á chaitheamh leis, ach is gearr gur

chuala fead ghlaice. Dar fia, arsa mise, tá an lá caite agam agus a

rá go bhfuil siad ag feadaíl orm, agus seo liom sna cosa in airde fé

dhéin an tí.

Bhí an bheirt eile ag ithe a mbreicfeasta romham. —Féachann an

scéal, arsa Pádraig nuair a ghabhas isteach chúchu, go bhfuileann

tú ag imeacht aerach ins an chloich. —An bhfuil a fhios agat, arsa

mise, cad a tharlaigh dom? Do thána trasna ar sheanscríbhinn sa

tsáipéal, agus bhíos ag iarraidh é léamh, ach níorbh fhéidir liom

aon lámh a dhéanamh air. —Ó, tá a fhios agam cá bhfuil sé sin,

arsa Pádraig ag cur na tae amach. —An riabhach, arsa mise, gur

cheapas ná fuair éinne riamh amach é. —Hó hó! ar seisean ag

iontú ar Phaddy Tim, clois cad deir sé! Is cuimhin liomsa, ar seisean

ag iontú ormsa arís, nuair ná rabhas ach deich mbliana d'aois, gur

tháinig scoláire mór ó Shasana anso ag lorg seanscríbhinní, agus do

chaith sé seachtain ins an oileán, agus tar éis an scrúduithe go léir

ní bhfuair sé amach an scríbhinn sin a deir tusa anois. An riabhach

dom féin agus dom dheirféir atá i Meirice anois ná gur chuaigh in

aonacht leis lá timpeall na cloiche, agus dúramair le chéile gurbh

fhearra dhúinn an scríbhinn sin a thaspaint dó. Thugamair suas go

dtí an ait é, agus an riabhach gurbh an-mhaith leis é fháil. Bhi sé

ansan ag gabháil do agus gloiní móra ar a shúile aige nó gur thóg sé

síos gach focal dó; agus nuair a bhí an méid sin déanta aige, chuir

sé lámh ina phóca agus thug scilling don nduine againn.

— Féach gur mhaith an fear é, arsa mise. —Dar fia gur dóigh liom

gurb é an fear uasal is lách a chonac riamh é, arsa Pádraig ag

líonadh na pípe san am chéanna. — Is dócha, arsa Paddy Tim, gurb

é an scilling a dhein an fear lách dó. —Ambriathar nach é, arsa

Pádraig, mar go raibh sé lách ar gach aon tslí. Ach an bhfuil a fhios

agaibh anois cad é an fhaid go bhfuil an scríbhinn sin déanta? —Ni

fheadar, arsa mise, — Tabhair do thuairim. —Céad, arsa mise. —Ni

hea. —Tri céad, arsa Paddy Tim agus caitheann amach priosla ina

dhiaidh. —Dhá chéad déag, arsa Pádraig. —Conas go mbeadh a

fhios san aige? arsa Paddy Tim. —Dhera a dhuine, arsa Pádraig,

ná fuil an dáta thíos leis?

I gceann tamaill do bhuaileas amach, agus nil aon bhaol ná go

raibh an uain go tógálchroíoch san am san. Nuair a dh’fhéachas

soir idir mé agus an Bealach Mór, bhí an fharraige dubh cíorubh le

héanlaithe, cuid acu stadaithe ar an uisce, cuid eile ag eiteallaigh

ins an aer agus cuid eile ag dul fé loch, agus ceol binn ag imeacht

trim chluasa. Nuair a bhíos tuirseach do radharc mo shúl, do

thána isteach arís. —Dar fia, a fheara, arsa mise, tá gach dealramh

go mbeidh an-lá iascaigh ar an bhFiabhanc againn. —Tá comh

maith againn bheith ag bogadh linn in ainm Dé, arsa Pádraig ag

éirí ina sheasamh agus ag tógaint na n-áraistí ón mbord.

Seo linn fé dhéin na trá, agus is gearr go raibh gach ní curtha i

bhfearas againn i gcomhair an lae, agus dá bhrí sin thugamair ár

n-aghaidh don oileán agus ár gcúl don bhFiabhanc, mé féin i

dtosach agus an bheirt eile ag cur na ndoirithe i bhfearas, an

fharraige ina pána le leamhach agus rabh go leor ag imeacht ar

bharra an uisce tar éis cuan éigin a dh'fhágaint.

—An bhfuil a fhios agat anois, arsa Pádraig ag tabhairt strac-

fhéachaint amach chun tosaigh, cad é an comhartha talún a chaithfeá

a thógaint chun a bheith ar an bhFiabhanc? —Fan go fóill, arsa mise

ag bualadh mo cheann fúm agus ag machnamh, mar is minic roimis

sin a chuala an comhartha céanna ag m'athair crionna. Dar fia,

thugas chun mo chuimhne é agus thógas mo cheann. -— Tá sé

agam, a Phadraig. arsa mise. —Cad e? —Ta, arsa mise, Banc

Gharraí an Bhéil do dhroim na Claise Báine. —An-cheart, arsa

Pádraig. —Ach, arsa mise, tá an scéal comh dona agus bhí riamh,

mar ná fuil a fhios agam cá bhfuil Banc Gharraí an Bhéil ná an

Chlais Bhán ach oiread. —O, tá an scéal ina phraisigh mar sin

agat, arsa Pádraig, ach neosadsa dhuit anois cá bhfuil siad, ar

seisean ag síneadh a mhéire ó thuaidh díreach; an bhfeiceann tú an

chlais sin atá i ndrom Inis na Bró? Sin í an Chlais Bhán. Agus

timpeall agus dhá mhile ó thuaidh dírcach uaithi sin tá scairbh go

nglaonn siad Banc Gharraí an Bhéil air—an dtuigeann tú? —Tuigim

go maith, arsa mise. Bi ag rámhaíocht leat anois, arsa Pádraig,

agus comh luath agus a chífir an scairbh do dhroim na Claise

Báine díreach, tánn tú ar an bhFiabhanc. —Dar fia, a Phádraig,

arsa mise ag cur na maidí amach, ná fuil aon teora leis an eolas.

Ba mé ainlitheoir na naomhdige, agus ar an ábhar san do bhí mo

dhá shúil sáite in ior na spéire agam do dhroim Inis na Bró chun

an scairbh d'fheiscint. Bhios ag máineáil liom ar mo shuaimhneas

riamh agus choíche nó gur léir dom Banc Gharraí an Bhéil do

dhroim na Claise Báine. —Anois! arsa mise ag cur scréach asam

le ríméad, cuirig amach na doirithe, agus dar fia go bhfuil cosúlacht

éisc air. Bhi, leis, ins an am san maidir le forchain crosáin liaigh

mhara agus faoileain bheaga a dtumadh fein go tiubh ar thóir an

éisc. agus foléim ag pollog a chuireadh streanc saile in airde direach

agus glioscarnach ag an ngréin air sa tsli go gcuireadh sé réilthíní

ar mo shúile.

Éirionn Padraig ina sheasamh. tarraigionn amach a phip. agus

deargaionn. Bhios féin ag ainliú go mall timpeall na scairbhe, na

doirithe amuigh ag an mbeirt, dhá cheann ag gach duine acu, agus

iad ag faire. Ní fada a bhí nuair a baineadh stracadh as dorú

Phádraig. Seo ag tarrac é, ach más ea, ní raibh aon lámh aige á

dhéanamh air. —Is dóigh liom, arsa mise, nach aon phollóg atá

ort. —Don riabhach ab ea, ar seisean, ach rón, agus déanfaidh sé

dhá leath dom dhorú.

Uaireanta thagadh sé go breá réidh, agus uaireanta eile bhíodh

scaimh ar Phádraig d'iarraidh é choimeád. —Fan go breá socair,

arsa mise. Bhí sé ag gabháil dó riamh agus choíche nó go raibh sé

le feiscint síos trid an uisce, agus cad a bheadh ann ach eascú mhór

gheal go raibh faid na naomhóige inti. —Th’anam ‘on diucs, a

Phaddy, arsa mise, bíodh do ghatha ullamh agat ina comhair. Lena

linn sin, beireann Paddy Tim ar an ngatha agus cuireann ina

sceolbhaigh go haiclí é agus tógann isteach í. —Dar fia gur breá

fáinneach an breac í, arsa Pádraig ag déanamh gáire le háthas.

—Ó, féachann an scéal, arsa Paddy Tim, an breac a gheobhair anso,

gur fiú breac a thabhairt air.

Lena linn sin, éiríonn sé do theip ón dtochta, mar do bhí breac

eile air féin. Seo leis ag tarrac agus scéan ina radharc le heagla go

n-imeodh sí uaidh. —Go réidh, a Phaddy, arsa Padraig. Cúl léithi,

a Mhuiris, ar seisean arís go socair, ins an tslí gur dhóigh leat go

raibh faitíos air labhairt amach ar eagla go gcloisfeadh an breac é.

Bhí Paddy anois agus saothar air ag tarrac riamh agus choíche nó

gur thug sé isteach sa naomhdig i, an pholldég is breátha a chonac

riamh.

B'é deireadh agus crioch na mbeart é go raibh an naomhóg síos

go gunnail le hiasc. IS gearr ansan gur chas an taoide, agus ní

phriocfadh an ceann cruaidh féin sinn ina dhiaidh sin, agus dá bhrí

sin do thugamair ár n-aghaidh fén mbaile agus sinn sásta go maith

le sealgaireacht an lae.

Bhí puth deas do ghaoith aniar ann. — Is dócha, a Phádraig, arsa

mise, go dtabharfadh an seol soir sinn? —Gan dabht, arsa Pádraig,

canathaobh ná tabharfadh? Tarraig in airde chúichi é. Thégamair

isteach na maidí, agus ní fada a bhíos féin ag tarrac an chrainn

in airde, agus chaitheas uaim siar an siota go dtí Paddy a bhí ina

lár. Nuair a bhí gach ní curtha i bhfearas againn: —An bhfuileann

tú réidh, a Phádraig? arsa mise. —Taim, arsa Padraig. Lena linn

sinn, do tharraigíos in airde an seol go dtí barr an chrainn, agus

do shnámhchán sí léithi soir.

Bhíomair suite síos ar ár sástacht anois gan cíos cás ná cathú

orainn. cé gurb annamh a bhionn sé ar fhear farraige, mar ba

chompordach an uain 1, an naomhóg sios go slait le pollóga breátha,

gan rian struis orainn ag déanamh an bhaile ach i féin ag bogadh

léithi agus ag treabhadh na farraige soir, tarrac againn ar thobac

agus sinn ag cur agus ag cúiteamh ar chúrsaí an tsaoil.

XII. An fear siúil

La Domhnaigh brea fomhair, bhios féin agus Tomas sinte ar ar

sliosta ar Bhun na Cúlóige ag fanacht leis na naomhoga a bhi imithe

ó mhaidin go dti an Aifreann; mar is gnás ag na daoine. an méid

acu na bionn abalta ar dhul amach, bheith suite ar na poirt ar bhruach

an chaladh, na seandaoine bailithe ar phort leo féin ag sean-

chaiocht agus ag cur an tsaoil tri chéile, na buachaillí óga agus na

cailíní ar phort eile agus a gcuideachta féin acu, agus na páistí in

ait eile mar an gcéanna. Is gearr gur tháinig na naomhóga isteach,

agus ce bhi in aonacht lem athair agus lem dhearthair ach stroinseir

a thugadar leo 6 Dhtin Chaoin. Seo leo abhaile agus mise lena

gcois. Chuir m'athair críonna fáilte roim an stréinséir agus dúirt

leis suí cois na tine.

Fear teann téagartha ab ea é, dea-ghnúistineach go maith, faid

mo láimhe do chroiméal air, cuma thámáilteach fós air agus é ag

féachaint isteach i gcorplár na tine, fé mar a bheadh sé ag smaoin-

eamh ar an áit go raibh sé fé láthair. [I gceann tamaill, tógann sé

amach as a phóca seandhúid a bhí comh dubh leis an sú agus sánn

isteach fén ngriosach i. Gan focal fós as ach fé mar a chuirfeá

ceist chuige.

Ní fada go raibh an tae ullamh ag Eibhlin agus e leagtha amach ar

an mbord. —Anois, a stróinséir, arsa m'athair leis, tar anall chun

an bhoird. Níl aon ghnó agat bheith cúthail anso, ach dein do thigh

féin dó an fhaid a bheir ann. —Go raibh maith agat, arsa an

stróinséir agus do shuigh isteach chun an bhoird.

—Mbhuise, muran miste leat a fhiafraí dhuit, cad as tú, a stróinséir?

arsa m'athair críonna i gceann tamaill. —Well, ar seisean ag baint

crothadh as a shlinneain agus a bhéal lan—nior tháinig focal eile

uaidh nó go raibh an greim sin scaoilte siar aige. —Is é an áit go

rugadh mise, ar seisean, i gCúil na gCopóg ar an dtaobh thoir do

Dhaingean Uí Chúise, —Agus cá bhfuileann tú ag caitheamh do

bheatha ó shin? arsa m'athair críonna ag cur cos leis ar a leath-

ghlúin mar ba ghnách. —Mhuise, tá an domhan mór siúlta fé dhó

agam, a dhaoine muinteartha, arsa an stróinséir. —Dar fia, arsa

m'athair críonna, ach gur maith thú, mar an té a bhíonn siúlach

bíonn sé scéalach. —Is fíor é sin, arsa an stróinséir ag baint

crothadh as a cheann. Nior cuireadh a thuilleadh cainte air nó

go raibh a dhóthain ite aige, agus is dóigh liom go raibh ga aige leis.

Nuair a bhi sé !an ar a shástacht, do shuigh sé cois na tine aris,

agus deirim leat gurb ann a bhi si, tine bhrea dhearg, mar is gnách

lem athair crionna i gcónaí le lui na hoiche. Do bhi Máire agus

Eibhlín ullamh agus bhailiodar leo féin ag bothántaíocht, ach do

tháinig machnamh chugham féin fanacht istigh an oíche sin, mar

go mbeadh a lán eachtraí ag an stréins¢ir, dar ndóigh. Do las

m'athair críonna an lampa. Bhi deatach ag an stróinséir á bhaint as

an seandhúid, agus m'athair agus mo dhaideo mar an gcéanna.

— Nach breá deas an áit é seo, arsa an stróinséir i gceann tamaill

agus cuma shásta anois air, dar liom. —Hm, arsa m'athair ag

déanamh miongháire, tá cuma dheas anois air, pé scéal é; ach

ambriathar, a dhuine, ná déarfá é sin dá mbeifeá anso i lár an

gheimhridh. —Is dócha é sin, arsa an s'róinséir agus caitheann

amach priosla tar éis na pipe. —Is dócha, a dhuine chóir, arsa

m'athair críonna ag iontú ar an stróinséir agus ag déanamh gáirc,

gur mó iontas feicithe ar do shiulta agat. —Mhuise, deirim leat, a

dhaoine muinteartha. ar seisean. gur mó madra mallaithe agus

drochbhean ti a chastar ar mo leithéidse, agus da bhri sin is mó

callaoth curtha agam díom ó thugas mo shála don mbóthar. —Á

Mhuire, is fíor an chaint i, arsa m'athair críonna agus cuireann

cuma thruamhéileach air féin. —-Ach comh fada lem chúrsaí féin

dé, arsa an stróinséir, neosad díbh chun an oíche do chaitheamh.

—-An-cheart, arsa m'athair á shocrú féin sa chathaoir. —Gaibh síos

as san, agus dalladh agus caochadh ort muran fada isteach atánn

tú inti, arsa m'athair críonna leis an madra a bhí féna chosa. [Imíonn

an madra síos go cúthail.

—-JWell, arsa an stróinséir, fé mar a dúrt cheana, do rugadh mise

i gCúil na gCopóg. Bhí beirt dearthár agam, ach má bhí, ní fada

gur ardaigh an bás leis iad. —Ó, sin é mar bhíonn, arsa m'athair

críonna. —Bhi píosa breá talún againn, arsa an stróinséir, ach fé

mar a bhuaileann an dícéille a lán, do dhiolas amach é nuair a

fuair m'athair bás, agus thugas mo bhrollach don ndomhan mhór.

Is é an áit gur chuas ná go dtí an tOileán Úr, agus an t-iontas is

mó a chonac riamh, is ansan a chonac é. Mé féin agus fear ó

Chontae an Chláir a bhí ag bordáil ar feadh trí bliana in aon tigh

amháin i gcathair Springfield agus sinn ag obair in aon phost

amháin. Dá bhrí sin, nuair a bhíodh obair an lae déanta, do nimis

agus do ghlanaimís sinn féin, agus thógaimís siúl breá amach.

—Anso is ansúd, a mhic ó, arsa m'athair críonna ag lúbadh síos

chun a phip a dheargadh.

——Sea, arsa an stróinséir, aon tráthnóna amháin Shathairn tar éis

obair an lae, do níomair agus do ghlanamair sinn féin agus do

bhuaileamair linn an tsráid síos gan cíos cás ná cathú orainn. —Is

dócha é, arsa m'athair críonna ag aistriú na coise a bhí ar a leath-

ghlúin go dtí an ghlúin eile. —Sea, arsa an stróinséir, ní fada síos

a bhíomair nuair a léim an Cláiríneach taobh liom agus chuir glam

as: Cad e an diabhal madra e sin, ar seisean, atá idir bheirt againn

istigh ar feadh na hoiche? D’fheachas fein ansan agus do

chonac an madra mór dubh idir bheirt againn istigh. Dar fia. arsa

mise leis an gClairineach, ni fheadar cad é an sórt madra é, na ni

heolach dom a leithéid d'fheiscint anso. Seo linn ag iarraidh é

thiomáint abhaile, ach ambriathar mas ea na corrédh an madra.

Fan go foill agus cuirfeadsa deabhadh air, arsa an Clairineach ag

rith leis sall go dtí taobh na sráide agus ag breith ar bhric. Stad, arsa

mise, ná bain leis an madra. Wé// anois, a sheanduine, arsa an

stroinseir lem athair crionna ag cur bior ina shúilibh. an gcreidfeadh

sibh gur tógadh glan don tsráid mé, ach dar an leabhar níl a fhios

agam conas—níl a fhios agam cad a tharlaigh nó cá rabhas nó cad

é an fhaid a bhíos ann, ach gurb é an áit a dhúisíos ná istigh i roilig

ná feaca riamh a leithéid im dhá shúil. —Ambaiste féin, arsa m'athair,

ach gurbh ait an rud é. —Níl dabht air, arsa m'athair críonna.

—Sea, d'éiríos. arsa an stróinséir, agus d'fhéachas im thimpeall.

Ní raibh tigh ná treabh le feiscint agam. Do chuimlios bos dom

shúilibh. A Dhia mhór na bhfeart. arsa mise. cá bhfuilim? nó an

bhfuilim 1 dtromlui? nó cá bhfuil an Cláiríneach? Dar mo leabhar

díbh, a fheara, arsa an stróinséir, go rabhas mar a bheadh fear as a

chéill. —Ambriathar nárbh aon ionadh dhuit, arsa m'athair críonna

agus fonn chun éisteacht air. Maidir liom féin dó, do bhí gach léim

ag mo chroí le gliondar, ins an tslí dhuit gur tuigeadh dom go

rabhas féin ann an uair sin.

—-Dar fia, a fheara, arsa an stróinseir aris, gur thainig crith cos

agus lamh orm. Seo liom, agus do thugas dhá chúrsa déag isteach

sarar fhéadas gabháil amach as an roilig, agus mé ag dul síos go dtí

mo chromán in áiteanna ann ag sceacha agus ag féar. Do ghabhas

amach sa deireadh, ach más ea bhíos comh dall agus bhíos riamh

ar cá rabhas, ar a shon go raibh eolas maith agam ar Springfield.

Páirc mhór ghlas a bhí im thimpeall agus gan solas ó Dhia anuas

le feiscint. Bhíos ag imeacht liom agus ag imeacht liom agus cosainin

beag caol romham amach, go dtí sa deireadh go bhfeaca a lán soilse

uaim. D'oscail mo chroi. Dar fia, arsa mise im aigne fein, gurb e sin

an chathair, pé ait go bhfuilim fé láthair. Seo liom féna dhéin. agus

is gearr gur thugas fé ndeara gur chaisleán mór aonarach a bhi ann.

Muran fearr, nára measa, arsa mise im aigne féin, ach cá bhfuilim

ag dul? —Ambaiste go raibh do dhóthain le déanamh agat, arsa

m'athair. —Ambriathar go raibh, arsa m'athair críonna.

—Agus an rud is mó a bhí ag cur mearbhaill orm, arsa an stróin-

séir, ach an fear a bhí in aonacht liom an tráthnóna roimis sin agus

an madra dubh—cad é an chuma nó cad iad na speallraoidí a bhí

orm nó conas do thalamh an domhain a scaras uathu? —A mbriathar,

arsa m'athair críonna, go gcuirfeadh sé mearbhall ar éinne. -—Nil

dabht air, arsa m'athair.

—Sea, péacu san é, do dheineas fé dhéin an tsolais, mar dúrt

liom féin, pé áit go rabhas, go stiúródh muintir an ti sin mé. Bhí an

cosán is deise a chonaic súil pheacaigh riamh ag déanamh suas air,

staighre deas ag dul in airde go dtí an doras, agus bláthanna ar gach

dath sínte suas ar gach taobh. Seo liom agus soilse an chaisleáin

ag baint radharc mo shúlach diom. Ni fada a bhios nuair a bhuailcas

mé féin corp ar aghaidh i gcoinne crainn a bhí ag fás ar an gcosán,

agus cuireadh siar i ndiaidh mo chúil mé. Stadas agus d'fhéachas

in airde air. Do-bheirim an riabhach gurb ait an crann tusa. arsa

mise liom féin ag bailiú liom arís trid an gcosán. Bhí bladhm solais

amach tríd an ndoras, boladh cumhra le fáil agam agus fuaim ag

feoil a róstadh. Seo liom suas tri sna staighrí. Bhi fear ansan romham

ina sheasamh taobh amuigh don ndoras, a dhá láimh féna ascaill

aige agus a mhuinchillí tógtha suas aige. D'fhéachas air chun

labhairt leis, ach más ea níor dhein sé ach a cheann do bhualadh

fé, mar seo.

Lena linn sin, éiríonn an stróinséir ina sheasamh, cuireann a dhá

láimh féna ascaill, agus buaileann a cheann fé. Suíonn sé ar an

gcathaoir aris. —Do-bheirim an leabhar, a fheara, nuair a chonac

é sin, gur bhraitheas an-ait ar fad mé féin, agus do tháinig fuacht

im chuid fola. Stadas. D'fhéachas uaim isteach tríd an ndoras. Bhí

seomra ar m'aghaidh isteach, agus do thugas fé ndeara cailín breá

dathúil thiar ann ag cur faobhar ar sceana agus aighneas an domhain

aici. D'fhéachas arís ar an bhfear a bhí taobh liom. Bhí a cheann fé

fós aige. Chuireas cluas le héisteacht orm féin, agus tuigeadh dom

do réir chaint an chailín gurbh Éireannach í. Chuas isteach corp

ar aghaidh, agus níor thúisce sin ná thugas fé ndeara bord mór lán

d'ollmhaitheas ar thaobh mo láimhe cléithe, seisear fear ina

thimpeall, scian agus forc i láimh gach duine acu, iad ag ithe agus

ag comhchaint lena chéile. Más ea, nuair a chonaiceadar mise, níor

fhan focal cainte acu, do chuireadar a lámha féna n-ascaill, agus

do bhuaileadar a gcinn fúthu; agus comh maith agus atáim anso

anocht, a sheanduine, arsa an stróinséir ag bualadh a dhoirn ar

ghlúin m'athar chríonna ag deimhniú an scéil, gur aithníos gach

duine don seisear agus iad caillte le trí bliana roimis sin.

Lena linn sin, ritheann síoga fuachta suas trím dhromsa agus

bhaincas crothadh asam féin. —Wel/ well well, arsa m'athair

crionna, is ididir nár thit an t-anam asat. —An riabhach féin gur

laidir. arsa m'athair agus a phip ina láimh aige.

— An fial mé, arsa an stróinséir, go raibh mo mhisneach agam

an uair sin comh maith agus tá anois, ach amháin go raibh an-

ghreannuireacht ar fad orm; agus an bhfuil a fhios agaibh, nuair a

dh’aithnios an seisear, gur chuas i ngiorracht an orlaigh do labhairt

leothu, ach ní ligfeadh an teanga dhom é. —Ni haon ionadh dhuit

6. arsa m'athair crionna. —Seasamh maith a dhein se, arsa

m'athair agus é ag deargadh na pípe ins an am chéanna. —Tabhair

fé ndeara gurb ea, arsa m'athair críonna. —-Lean leat, a strdéinséir

arsa mise. Tuigeadh dom go rabhas féin ag féachaint ar an seisear

fear agus a gcinn fúthu. agus da bhri sin nior mhaith liom go

mbainfí aon stop as.

— Sea, arsa an stróinséir, nuair ná fuaireas aon tor, do bhuaileas

amach aris. Más ea, bhi an fear amuigh romham fós agus é ins an

staidéar céanna. Do ghabhas thairis gan aon chathbhuaic do chur

air. Seo liom sios trid an gcosán céanna, agus ni nach ionadh. do

cheapas gurbh ar an saol eile a bhíos. Sea, bhíos ag imeacht liom

agus gan cathair Springfield le feiscint fós agam ná aon tuairisc air.

Bhíos ag imeacht liom agus gan a fhios agam soir seachas siar riamh

agus choíche nó gur casadh mé isteach ar bhóithrín ná raibh ann

ach mo leithead féin, falla mór tátháin ar gach taobh díom a bhí

breis agus deich dtroithe ar aoirde. Bhíos ag imeacht liom tríd an

mbóithrín sin ar feadh leathuaire chloig, nuair a chuala cloigín

éigin ag bualadh im dhiaidh. D’fhéachas tharm, agus cad a bheadh

ach rothar ag teacht orm ar nós na gaoithe. Níorbh fhéidir liom

an bealach d'fhágaint ná aon dul air. Dia lem anam, arsa mise,

scoiltfidh sé mé. D’fhéachas tharm aris. Bhí sé níos giorra dhom

anois, lampa mór solais air aige, agus gan é ag maolú sa tsiúl.

D’fhéachas uaim in airde ar an bhfalla, féach arbh fhéidir aon

strapaíocht a dhéanamh, agus dar mo leabhar, ní raibh san ach

déanta agam nuair a bhí an rothar imithe tharm ar nós sí gaoithe.

B'é sin an obair ab iontaí a chonac riamh, conas a ghaibh sé tharm

agus nár bhraitheas é, agus gan do shlí sa bhóithrín ach mo leithead

féin. Mhuise, arsa mise, go gcuire Dia mór na glóire ar bhealach

mo leasa me; nó ca bhfuilim ag dul? nó an b'é seo bóthar na

síoraíochta?

—Seo liom arís tríd an mbóithrín go mall righin. —Is dócha é,

arsa m'athair críonna agus a bhos féna smeigín aige ag éisteacht,

go mórmhór nuair a cheapais go rabhais ar bhóthar na síoraíochta.

—-Mhuise, go bhfóire Dia orainn an lá déanach, ar seisean ag

tógaint a hata dá cheann ag umhlú d'ainm Dé agus á chur ar a

cheann arís. .

—Sea, arsa an strdinséir, bhíos ag imeacht liom arís agus ag

imeacht liom ar feadh uaire chloig, agus is gearr gur tuigeadh dom

gur chuala glór cairte im dhiaidh. D'fhéachas tharm. Bhí sé i bhfad

uaim fós. Bhíos ag máineáil liom nó go raibh sé an-ghairid anois

dom, agus d'fhéachas tharm arís, agus dar fia gur tuigeadh dom

gurbh e fear an bhainne a bhi ann. —Mhuise, ni ag teacht romhat

ar do scéal e, arsa m'athair crionna, cad e an sórt e fear an bhainne?

—-Ta, arsa an stroinseir, fear a ghabhann timpeall gach maidean ó

thig go tigh le bainne, agus dá bhrí sin bhí aithne mhaith agam air.

Do stadas ansan, agus ar ámharaí an tsaoil is é a bhí ann. Bheannaíos

dó agus bheannaigh dom. Th’anam ‘on diabhal. a Dhónaill, ar

seisean liam féin, cad tá ort agus a bheith amuigh comh moch so

ar maidin” Cad é an t-am é? arsa mise. Nil sé ach a ceathair a

chlog fos, ar seisean, is dócha gurb ar an ól a bhís ar feadh na

hoíche? Dhera a dhuine, arsa mise, lig dom, ach is ag Dia amháin

atá a fhios san. ( -Moladh go hard leis, arsa m'athair críonna ag

tógaint a hata dá cheann arís.) Cad é an áit é seo? arsa mise le fear

an bhainne. Dhein sé gaire mór fúm: An ba amhlaidh na haithnionn

tú an tsráid eo bhfuileann tú it sheasamh anois? ar seisean. Le linn

dé an méid sin do rá, d'fhéachas tharm, agus dar mo leabhar duit,

a sheanduine, gur leath no dhá shúil orm nuair a chonac an áit go

rabhas. Bhíos im sheasamh anois i gcorplár na sráide agus gan

roimis sin ann ach hóithrín na síoraíochta. Bhí aithne mhaith agam

ar an sraid—ead fáth ná beadh agus gan mé ach céad slat óm thigh

féin” Níor than focal agam. Chuimhnios láithreach ar na daoine

maithe, gurbh iad a chuir dallamullóg orm. Suig isteach ar an

gcairt. arsa fear an bhainne. Do shuios, agus mise á rá libh gur

agam a bhí ga leis. . Má dúrais, ní bréag, arsa m'athair críonna ag

tarrac a dhúidin amach agus á shá fén ngriosach.

-—Sea, bhí san go maith, arsa an stróinséir, nó gur thána abhaile.

Bhi bean an tí ina suí romham agus d'fhéach si orm go truamh-

éileach. Ó, a Dhónaill, ar sise. cad a dheinis led pháirtí aréir? Níor

thugas aon fhreagra ar an gceist sin, ach: Ca bhfuil se? arsa mise.

Ta sé in airde sa leabaidh agus nil aon dul go mairfidh sé, ar sise,

Seo liom in airde gan a thuilleadh do ra, agus cad a bheadh ach an

Clairineach sinte ansan romham agus gach ruainne dhó comh dubh

leis an ngual. Labhras leis, ach ní raibh aon mhaith dhom ann.

Nuair a chonac san, nior dheineas ach imeacht ag triall ar an

sagart. Tháinig an sagart, agus d'fhanas taobh amuigh don tseomra

nó go raibh sé ullamh. 1 gceann tamaill, tháinig sé amach. An bhfuil

baol bais air. a athair? arsa mise. Ta go deimhin. ar seisean. ni fada

uaidh aneis, agus rud eile atá air, tá bás mínádúrtha fachta aige. Is

fior san. a athair, arsa mise ag insint dó trid síos. Á, arsa an sagart

nuair a bhí deireadh ráite agam. creidim go blasta thú, agus an

caisleán mór san agus an seisear fear a dh'aithnís, sin iad a shábháil

tusa ón madra dubh.

—WHell well, arsa m'athair crionna ag tarrac cúpla fód amach as

an gcúinne agus á gcur síos ar an dtine, is iontach an t-anró gur

ghabhais tríd. — Nár lige Dia go ngeobhainn trína leithéid arís, arsa

an stróinséir ag cur lámh ina phóca agus ag tarrac na dúide amach

aris, ——Amén, a Thiarna, arsa m'athair críonna agus m'athair

comh maith. —De dhealramh, arsa m'athair nuair a bhi an phip

bogtha ar a shástacht aige, go bhfuil saol maith ar an dtaobh eile

acu.

Is gcarr anois go raibh deatach ag an dtriúr ar fuaid an ti, mé

féin ag éisteacht leothu agus súil in airde agam le scéal eile dh'fháil

ón stróinséir. Bhí sé ag caitheamh na pipe go sásta agus a dhá shúil

sáite aige isteach sa tine, agus é dar liom ar nós duine a bheadh ag

cuimhneamh ar eachtra eile. Bhí mo chroí ar sciobadh féach an

dtiocfadh a mhacsamhail eile as a bhéal, ach do chuimhníos arís gur

dhócha go raibh an iomad dúil sa ghal aige. Nuair a bhí a dhóthain

caite aige don bpip, do shín sé go dui m'athair críonna í: — Seo, ar

seisean, tarraig uirthi sin. Beireann m athair críonna uirthi. Síneann

an stróinséir a dhrom siar i gcoinne na cathaoireach agus aniar arís,

Cuimlionn sé bos dá bhéal.

—Ar mh'anam, a sheanduine, ar seisean arís, gur ghabhas-sa tri

chruatan maith ó rugadh mé, ach is é an áit a mhairbh ar fad mé

ná ins an arm dhearg 1 Sasana. —Ambriathar gur dócha nach aon

dea-ghéag é, arsa m'athair. — Deirim leat nach ea, arsa an stróinséir

agus caitheann priosla amach. Cúpla bliain roim cogadh na

mBórach ab ea é, ar seisean, agus do bhíos comh ciapaithe ag an

saol gur fhágas an tOileán Úr agus gur thána go Sasana, agus cad

a dheineas ach liostáil ins an arm dhearg. Más ea, dob fhearr liom

ina dhiaidh sin na déanfainn. —O tar éis gach beart is ea tuigtear.

arsa m'athair crionna. —Is fíor é, arsa an stróinséir, mar pé áit go

raibh an diabhal bui, is ann a bhi sé maidir le cruatan, agus nuair

a bhíos trí seachtainí ag gleacaíocht, dar mo leabhar go raibh

tinneas i ngach cnámh liom ó lúidín mo choise go dti bunrúta mo

ghruaige. —Amhbriathar gur minic a chuala daoine á rá san, arsa

m'athair críonna. —Ó mo léir, is agamsa atá a fhios, arsa an

stróinséir. Má dhéanfá aon ní mícheart ansúd, ní raibh faic le

déanamh leat ach stialláil trasna an choirp gan trua ná taise dhuit.

—Ó, is dócha é, a mhic ó, arsa m'athair críonna agus baineann

casadh as féin sa chathaoir.

Ach dar fia gur chuimhnios-sa ar sheift—mo leathphunt

gallúnaí dh'fháil agus gach ruainne dhi dh’alpadh siar nó go rabhas

comh breoite le madra. Tagann an dochtúir chugham agus ordaíonn

go dtí an t-óspaidéal mé. Chuas ann, is dó, agus más ea do bhíos

sásta go maith an méid sin suaimhnis a bheith agam. Ach deirim

leat, comh luath agus a bheadh aon bhiseach agat, go rabhais le

tógaint isteach aris go tapaidh acu. Bhíos cúpla lá ansan sinte ar

fhleasc mo dhroma, agus do tharlaigh do sheanfhear bheith sa

leabaidh ba ghiorra dhom. Chuireamair aithne ar a chéile, agus ar

nós aon bheirte a chuireann aithne ar a chéile mar sin in áit iasachta,

bhí an-mhuinín againn as a chéile, ins an tslí dhuit go mbíodh

comhrá maith fada againn gach lá ina dhiaidh sin ag cur síos ar

bhearta an tsaoil.

— Ins an deireadh thiar thall, an riabhach dom ná gur inis mo

chúrsa don seanfhear, agus mas ea do dhein sé gáire brea sultmhar.

Nuair a bhi an gáire sin curtha aige dhó: Dar fia. ar seisean. gur

deartháir do Thadhg riabhach Dónall gránna. Canathaobh go ndeir-

eann tú € sin? arsa mise leis. Ta, ar seisean, mar is fear mise a

chaith smut dom shaol ins an arm san, agus más ea do fuaireas

callaoth an domhain d'iarraidh é fhagaint. Mhuise, cad e an tseift,

arsa mise, gur scarais thú féin leothu? Well, arsa an seanduine, tá a

fhios agam go maith cad é an píonós atá ortsa, agus dá bhrí sin tá

an-thrua agam duit agus déanfad mo dhícheall chun cúnamh a

thabhairt duit, is é sin má dheineann an tseift a cheapas-sa an bheart

duitse. —Ambriathar, arsa m'athair críonna, gur maith carthanúil

an fear a bhí ann. —De dhealramh gurb ea, arsa m'athair.

—-Sea, arsa an stróinséir, do labhair an seanfhear. Nuair a bhíos-sa

mar tusa, ar seisean, do bhíos ciapaithe cráite ag an saol, agus mo

mhallachtsa ar an ól, is é fé ndeara e. Ó, ní tú éinne amháin. arsa

mise, gur dhein an t-ól daorsclábhaí dhó. Tá a fhios agam, ar

seisean, ach péacu san é, do liostálas ins an arm dhearg ar do

chumasa, agus tá a fhios agat cad é an scéal ag an rookie an chéad

uair é. Ambriathar go bhfuil a fhiosa, arsa mise. Sea, arsa an

seanfhear, do bhí fadhb anso agus fadhb ansúd orm, agus dar fia

sa deireadh go mb'fhearr liom bheith báite ná bheith ann. Do

fuaireas comhairle ó sheanshaighdiúir an ghallúnach d'ithe, agus

do dheineas; ach más ea, nuair a bhínn go maith arís, do thógtaí

isteach mé, sa tslí dhuit go rabhas comh dona agus a bhíos riamh.

An bhfuil a fhios agat, a Dhónaill, cad a cheapas sa deireadh ach

ligint orm féin bheith comh bodhar leis an gcloich agus bheith

greannúr, agus dar fia gur chaitheadar mé scaoileadh uathu sa

deireadh. Ach, má dheineann tusa an cleas céanna, níl aon bhaol

ná go bhfaighir do dhóthain le déanamh, mar tástálfaidh siad so

leat agus tástálfaidh siad súd leat, ach ná géill, ar do chluais ná

géill. —Ambaiste mhuise, arsa m'athair, ach gurbh an-sheift e. —An

dóigh leat ná gurbh ea? arsa m'athair críonna ag iontd air.

—Sea, trí lá ina dhiaidh sin, arsa an stróinséir, d'fhágas an

t óspaidéal, agus an chéad mhaidean a chuas amach ar an gcearnóig

chun gleacaiochta, do chuireas droinn mhór ar mo dhrom agus

gach cuma ait orm féin. Dírigh do dhrom! arsa an t-oifigeach liom

go feargach, ach níor thugas aon tor air. Dírigh do dhrom! arsa an

t-oifigeach arís go mallaithe, ach níor thugas aon tor air. Dhera a

ghrá na gcarad, níor thúisce sin ná thug sé iarracht do cheap an

ghunna aniar sa drom dom a bhain crothadh maith as mo

bhallaibh. Léimeas in airde díreach agus ionadh mór orm mar dhea.

Ó gabhaim pardún agat, a dhuine uasail, arsa mise, níor chuala thu,

Cad é sin agat á ra? arsa an t-oifigeach ag cur púic air féin. —-Conas

a bheadh an scéal an uair sin agat, arsa m'athair críonna, dá

dtiocfá chuige go deas agus é bhualadh i ndroichead na sréna?

—Dhé mo léir, arsa an stréinséir, dá ndéanfainn, gurb é stracadh

an leoin a bheadh acu orm, a mhic ó. —Dar fia go ndéanfainnse é,

arsa m'athair críonna agus cuma chlóchaiseach ag teacht air.

—Ambriathar féin ná déanfá, arsa m'athair leis, mar gur caint cois

tine atá agat, a bhuachaill.

— Sea, arsa an stróinséir, do dhirios suas mé féin ansan, agus

d'fhanas mar sin nó gur thug an t-oifigeach ordú eile uaidh. Ar aire!

ar seisean. Ach mo chreach, níor chorraíos féin. Seo chugham anall

é agus cuma an diabhail air, go maithe Dia dhom é rá leis. Cad tá

ortsa? ar seisean. Níor labhras. Cad tá ortsa? ar seisean arís ag

tabhairt sonc dom. Do phreabas. Táim bodhar, a dhuine uasail,

arsa mise. D'fhéach sé in airde orm agus i gceann tamaill tharraig

amach as an rang mé agus chuir im sheasamh ansan mé timpeall

agus deich slata amach. D'imigh sé Jeis, ach dar fia ní fada go

dtagann sé thar n-ais agus oifigeach níos aoirde ná é féin aige. Cad

tá ortsa? ar seisean liom. Níor fhreagraíos. Bhí an dá oifigeach ag

comhchaint le chéile ansan, agus i gceann tamaill tagann fear acu

1 leith mo dhroma agus an fear eile ar m'aghaidh amach. Ach bhí

an ceacht foghlumtha agam ón seanshaighdiúir, agus dá bhrí sin

bhí a fhios agam cad a bhí le teacht. Ní fada gur scaoil an fear thiar

ruchar do dhroim mo chinn, ach mas ea d'fhanas ansan comh

staidéartha le polla. Is gearr go rabhadar ag cogarnaigh arís á rá

lena chéile go raibh sé comh bodhar leis an gcloich.

—Do choimeádadar ansan ar feadh cúpla lá mé agus gach cleas

acu a thastail liom, arsa an stróinséir ag déanamh gáire. Ni

fhéadaim gan gáire a dhéanamh nuair a chuimhním ar an gcleas

eile a bhí acu. Dúradar liom lá amháin siúl amach dom féin. Seo

liom síos trí phóirse caoi, agus ar gach taobh díom bhí tithe stóir;

ach más ea, bhí a fhios agam nach ar mhaithe liom a thugadar cead

siuloide dhom. Cad a tharlaigh, astóin. ach go raibh cuid do sna

hoifigigh istigh ins na tithe, agus anois is arís chaitheadh duine acu

pinginí im dhiaidh, mar dhea go gcasfainn. Bhíos ag siúl liom agus

glór im chiuasa ag an airgead im dhiaidh, ach sin ar chuireas do

spéis ann. Agus chun an scéal a dhéanamh gearr, arsa an stróinséir,

do chaitheadar mé scaoileadh uathu sa deireadh, agus deirim leat

ná raibh aon chathú orm. Sin é mar fhágas an t-arm dearg, a

dhaoine muinteartha.

—Mhuise, gur fearr a bheir bliain ó inniu, arsa m'athair críonna

ag féachaint siar ar an gclog, agus féachann ansan ar an stróinséir.

Féach anois, ar seisean leis, go bhfuil an oiche ciorraithe go suáil-

ceach agat. —-Ó, níl aon teora leis an bhfear a shiúlaíonn, arsa

m'athair. —Is fíor é, arsa mé féin ag cur mo ghutha in úil, ar a shon

gurbh é mo chéad fhocal i rith na hoíche é, —Is maith an rud

bheith ag dul ’on bhinn bháin anois, arsa m'athair críonna. —Ta

sé comh fearr, arsa m'athair ag dul ar a ghlúine, agus seo linn go

léir mar an gcéanna ag rá na Corónach.

Lá arna mháireach, comh luath agus a thógas an brat don

bhfuinneoig, seo chugham isteach gathaí na gréine a bhain lasracha

as mo shúilibh, bhi an mhaidean comh brea san. Más ea, ní fada

sa bhreithniú dhom gur rith an scoil isteach ar m'aigne, agus do

scaip san breáthacht na gréine as m'intinn. Dar fia, arsa mise liom

féin, gur tapaidh scópúil a bhcinnse ag dul isteach ins an arm dhearg

seachas bheith ag dul ar scoil. Nuair a bhios nite glanta, do shuíos

chun boird. Bhí m'athair críonna ann cheana agus an stróinséir

lena thaobh. I gceann tamaill, do labhair m'athair críonna agus

dúirt: —An riabhach a Mhuiris, ar seisean, níl aon rud is fearra

dhuitse a dhéanamh ná an t-asal a dh'fháil agus ualach móna a

bhreith leat abhaile ón sliabh.

Nuair a chuala fein é sin, d'éirigh mo chroi in airde go dtim beal

le riméad. ——Dar fia go bhfuil an ceart agat, arsa mise agus do

bhraitheas mo liopaí ar crith le lúcháir. Bhí oiread san sceitiminí

orm nár itheas leath mo dhóthain, ach seo liom an doras amach

siar chun na Duimhche agus gach pocléim agam le háthas ar an lá

breá eile a bheadh istigh ón scoil agam. Siar ar Gharraí an Ghála,

do bhuail Seán Fada liom agus a dhá asal féin aige. —Ni fheadar,

a Sheain. arsa mise, an bhfeacais m'asalsa siar chun na Duimhche?

Stad sé agus d'fhéach orm, féachann as san ó dheas ar an mBealach.

-M’anam ón ndiabhal, ar seisean sa deireadh, go bhfeaca taoide an

Bhealaigh ó thuaidh é agus caobach air. Ag cleithmhagadh fúm a

bhi sé. —-Caobach fada ort, arsa mise ag imeacht liom arís chun

na Duimhche siar, agus is é an áit go bhfuaireas m'asal thiar ar

Speir Chuas na Rón.

Léimeas in airde ar a dhrom, agus ní fada a bhíomair, mise agus

m'asal beag dubh, nuair a thánamair suas le Seán an Gleann Mór

soir. —Dar fia. tá sé agat ó shin, arsa Seán ag baint macalla as an

ngleann. —Fag an bealach, arsa mise, m'asal an uair sin ins na

cosa in airde, a chluasa scúite siar díreach aige, gach stiall agam

féin air, agus sinn ag déanamh aniar ar Sheán. Léim sé i leataoibh.

—Th’anam “on dial, ar seisean agus mé ag imeacht thairis ar nós na

gaoithe. cad é an fuadar ata fut, nó an b'ea ta fonn ort a bhfuil ar

an mbóthar romhat a mharú”? Níor labhras féin focal ach stiall eile

a tharrac ar an asal, agus as go brách linn le ríméad. Ní fada go

raibh an t-asal fé ghléas agam, agus do bhuaileas isteach ag triall

ar mo bhata, — B'fhéidir gur mhaith leat cnoc an Oileáin d'fheiscint,

arsa mise leis an stróinséir. —Dar fia, ar seisean, ní fearr liom

bheith istigh, ag éirí ina sheasamh.

Seo linn an Tóchar amach. Bhí páistí an bhaile ag teacht fé dhéin

na scoile. Bhuail Tomas Eoin Bháin liom agus a mhála leabhar

fena ascaill aige. Dheineas féin gaire nuair a chonac an chuma

bhrónach a bhí air. —Nach breá dhuitse bheith ag dul ar an gcnoc,

ar seisean go cráite, ach sin ar thug sé do chaint dom, mar bhí sé

cúthail roim an stróinséir. —Go n-éirí an lá leat, a Thomáis, arsa

mise ag tabhairt stiall don asal agus ag bailiú liom an bóthar suas.

Nuair a thánamair go dtí barra an bhóthair, do stad an stróinséir

agus d'fhéach o dheas: —An b'e sin Uibh Ráthach? ar seisean ag

sineadh a mhéire amach. —Is e, arsa mise. —Ar mh'anam gur breá

an chianradharc atá as so, ar seisean arís. —Ó, is mór an seó é, arsa

mise, nuair a bhíonn an spéir glan. Bhiomair ag imeacht linn nó

gur thánamair go dtí Fiaraí an Dúna, agus shuíomair síos ansan ar

thortoig. —Cad a ghlaotar ar an gcarraig mhór san thiar thuaidh?

arsa an stróinséir ag sineadh a mhéire ina treo. —Sin i an Tiaracht,

arsa mise, mar a bhfuil an tigh solais. — An bY sin anois an Tiaracht?

ar seisean ag déanamh gáire agus é ag féachaint go dlúth uirthi.

Do-bheirim an riabhach, ar seisean, gur maith an tamall ó shin ó

chuala fear thall i Nua-Eabhrach ag rá amhrán mar gheall ar an

dTiaracht, agus nuair a bhí sé ráite aige, do chuir sé glam as: Mo lá

go dóite. ar seisean, gan me timpeall inniu uirthi! —De dhealramh.

arsa mise, go raibh eolas maith aige uirthi, pé hé féin, —Is aige a

bhí sé, ar seisean. Buaileann sé a cheann fé. —Fan go fóill, ar

seisean, is dóigh liom go bhfuil sí fós agam an cheathrú a phriocas

uaidh an lá san. Ó sea, ar seisean agus canann leis:

Lá breá aoibhinn grianmhar is mé ag trácht na mara siar dom,

Do casadh mé ar an dTiaracht i bhfad amach ón dtir,

Mar a raibh ceol ag na héanaibh ag eiteall ar an bhfear glas

Agus éiscíní ina gcéadta ag pilleáil ins an líon.

Is dóigh liom, ar seisean, gur ceathrú don nGarbhchnoicin Fraoigh é.

Agus ón la a chualasa é sin, ar seisean, do chuaigh se isteach im

aigne, agus ta sé agam ó shin. —Tuigim go maith e sin. arsa mise,

mar tá sé go gliondarach, agus go mórmhór, arsa mise aris, nuair

a chloisfeá in áit iasachta é ag duine dot threabhachas féin. —An

diabhal bréag agat ráite sa méid sin, ar seisean ag tarrac a phípe

amach agus á deargadh.

“Tháinig an-scóp orm féin nuair a chonac an phip, mar ba mhór

í mo dhúil inti ins an am san, comh maith le haon seanfhear. Dá

bhrí sin, tháinig an-chaint anois dom; níor fhágas cnoc ná sliabh,

cuas ná faill, tráigh ná carraig, ná go rabhas ag tabhairt ainm dó

orthu, le súil agus go bhfaighinn gal uaidh.

Comh luath agus a chualaigh sé Bá an Daingin, do dhein sé

gáire eile. —Mhuise, ar seisean ag iontú orm, an bhfuil a fhios agat

cad a tharlaigh domsa tar éis an t-arm dearg a dh’fhagaint, mar is

é Ba an Daingin a chuireann i gcuimhne dhom é? Nuair a thana

abhaile, ni raibh tigh ná treabh romham, ach oíche anso agus oíche

ansúd agus gan leathphingin im phóca. —Bhí sé cruaidh go maith

ort, arsa mise agus súil agam ar an bpíp. —Sea, péacu san é, do

thána isteach ‘on Daingean lá aonaigh agus do thugas cuaird síos

ar an gcé. Bhi long gaile sinte suas leis an gcé. agus an riabhach

ná go raibh easpa fear ar an gcaptaen. An bhfuil aon fhear ansan,

arsa an captaen, a dh'oibreodh a phasáiste sall go Sasana? Nuair

a chuala é sin, do chocálas mo chluasa agus do chuas féna dhéin.

Táimse, arsa mise. Tá go maith, arsa an captaen, bí ar bord anois,

mar tá an long le gluaiseacht. Do chuas ar bord, agus is é an obair

a fuaireas ná bheith ag coimeád guail leis an mbeiriúchán, agus b'é

an diabhal féin le teas an áit sin—an bhfuil a fhios agat, ar seisean,

i gceann gach leathuaire go gcaithinn mo bhróga a chaitheamh diom

agus an t-allas a scaoileadh amach astu.

—Ó a thiarcais, arsa mise, agus cad é an fhaid a bhíodh agat ar

an obair sin? —Bhiodh ceithre huaire chloig, ar seisean. —Och,

bhí sé rófhada, arsa mise ag tabhairt stracfhéachaint “ile ar an bpip,

féach an raibh sí ligithe i bhfailli aige. Thugas fé ndeara go raibh sí

múchta air agus gan aon éileamh aige gal a thabhairt domsa. Dá

bhrí sin, ní rabhas róshásta liom féin. Thugas fé í do lorg air, ach

ní raibh misneach mo dhóthain agam. An riabhach dom ná gur

chuimhnigh ar sheift eile, Chuireas mo lámh im póca agus thugas

amach seanphip chre agus bhuaileas ar mo bhois i. —Dar fia.

arsa mise ag cur lámh im póca arís, tá dearúd déanta agam ar an

dtobac—d’fhagas im dhiaidh sa bhaile é. Ach a léitheoir, ní raibh

a leithéid sa bhaile agamsa, ach á chur in úil don stróinséir go raibh

dúil agam ann, —Ó, ná bíodh san le rá agat, a bhuachaill, arsa an

stróinséir, tá go leor anso dhó, ag cur lámh ina phóca agus ag

tarrac stráice mór tobac amach. Seo, ar seisean, tarraig air sin. —Go

raibh maith agat, arsa misc ag breith air san am chéanna. Sea, lean

ar do scéal, arsa mise agus mé comh sásta anois le diúc.

— Sea, geallaim duit, arsa an stróinséir, nuair a bhí an bealach

déanta sall agam agus mo chosa ar thalamh Shasana, gur fhágas

an long agus an captaen agus bhailíos liom. Bhíos cúpla lá ansan

agus mé ag imeacht im liairne díomhaoin, agus is é an meá a bhí

agam éalú go dtí Meirice i gceann do sna laidhnéirí ó Liverpool.

Aon tráthnóna amháin, agus mé ag máineáil liom ar an gcé agus

seanbhalcaisí orm chun ná tópfaí aon cheann dom, do chonac trí

laidhnéir suas leis an gcé ullamh le himeacht. Ach aon rud amháina

bhí ag déanamh mearbhaill dom, ní raibh a fhios agam cá rabhadar

le dul, agus dá bhrí sin níor mhaith liom éalú isteach i gceann acu

ar eagla nach go Meirice a raghadh si. Chuas chun cainte le fear a

bhi ina sheasamh taobh liom. Nior ligeas aon ni orm, an dtuigeann

tú? —O, tuigim go maith, arsa mise agus saol an mhadra agam ar

an bpip.

—Sea. do labhras leis go cneasta: Nach brea na tri longa iad

san, arsa mise. Nil aon bhaol ná go bhfuil siad go maith, ar seisean

agus cuireann sé an dá shúil tríom. Is dócha, arsa mise aris, gur

ag dul go Meirice atá na tri cinn? Ó ni hea, ar seisean. ach

amháin an ceann láir. Ó tuigim, arsa mise, agus dar fia, nuair a

bhí a fhios agam an ceann ceart, do chuireas ceist eile chuige go

deas simplí: Is dócha go mbeidh sí ag imeacht láithreach? arsa mise

leis. Tá sí le himeacht ar a sé a chlog ar maidin, ar seisean.

—Sea, arsa an stróinséir, nuair a bhí gach aon tuairisc fachta

agam uaidh, do shleamhnaíos liom i leataoibh; agus nuair a tháinig

an oíche, an riabhach dom ná gur shleamhnaigh síos ar an gcé arís,

máilin aráin fem ascaill agam agus me ar nós na luiche chun ealú

isteach inti. Dar fia, do bhí gach cúinne agus gach geá agam á

thabhairt isteach riamh agus choíche nó go bhfuaireas an chaoi ar

éalú ar bord i gan fhios do sna mairnéalaigh.

— Agus cad e an ait don loing go rabhais? arsa mise. —Dhera a

dhuine, chuas amach i dtosach i bpip mhór shalach, ach ba chuma

lom ach mo chosa do bhreith liom sail. Sea, bhíos ansan istigh

agus gan radharc agam ar lá ná ar oíche, bhí sé comh dorcha san;

ach ba chuma é, bhí gach ní ag dul chun mo mhaitheasa nó go

raibh deireadh mo lóin ite agam—thit an lug ar an lag ansan agam.

—-Ambriathar nárbh aon ionadh dhuit é, arsa mise. —Niorbh ea,

ar seisean ag cur crothadh ina cheann agus ag lionadh a phipc

arís. Nuair a bhí sí líonta aige, do shín sé chugham féin an tobac.

—Sea, ar seisean, lion do phip—ón uair gur rainig sé bheith

agamsa inniu, ní bheidh aon cheal ar bheirt againn. —Go raibh

mile maith agat, arsa mise agus do bheireas aris air.

—-Sea, arsa an stróinséir nuair a bhi an phip dearg, ar a thoil

féin aige, sin é an áit go raibh an obair—an t-ocras ag teacht orm

agus gan aon dul agam ar ghreim d'fháil. Do bhris ar an bhfoighne

agam. Chaithfinn rud éigin a dhéanamh nó bás d'fháil don ocras.

Sea, bhíos ag cuimhneamh agus ag síorsmaoineamh, agus b'é

toradh mo smaointe gur chuimhníos ar na báid a bhí in airde ar

deic a bheith lán do bhrioscaí mar ba ghnách. Dá bhrí sin, is é an

meá a bhí agam ná éalú in airde nuair a thiocfadh an oíche agus

dul isteach i gceann acu, mar ná feicfí go brách mé istigh inti sin,

óir bíonn na báid seo clúdaithe le canfás i gcónaí. Nuair a tháinig

an oíche, d'éiríos amach go cúthail agus d'fhéachas im thimpeall.

Más ea, bhi gach ní go ciúin ach amháin an fheadail a bhí ag na

puilíní agus fuaim na dtonn isteach le taobh na loinge. Shleamhnaíos

amach ar mo chamruathar agus d'éiríos im sheasamh; agus más ea,

ar seisean ag bualadh a dha bhois ar a dha ghlúin, is ar éigean a

choimead an da chois sin in airde mé, bhi na hioscadai comh lag

san fúm. Ni raibh éinne beo ar deic san am san, agus do bhíos ó

choiscéim go coiscéim nó gur chuas in airde i gceann do sna báid.

Thogas in airde an canfás agus d'éalaíos isteach agus do luíos síos

go breá suáilceach idir dhá thochta; ach th'anam “on diabhal, a

Mhuiris, arsa an stróinséir ag bualadh bos ar mo ghualainn agus is

asamsa a baineadh an gheit. nuair osclaios an bosca agus e folamh!

—-Och, Dia linn, arsa mise, is olc an seans a bhí leat. —Ná bí ag

caint air, ar seisean, agus nar lige Dia go mbéarfadh a leithéid do

chás go deo arís orm. Ba chuma liom bás nó beatha ansan, bhíos

tabhartha amach ag an ocras, ní raibh aon dul chun cinn agam le

déanamh. -—Ni fheadar an rabhais i bhfad ón dtalamh thall an

uair sin? arsa mise. —Dhera a dhuine. arsa an stróinséir. ná raibh

sí suas le cé Nua-Eabhrach lá arna mháireach? —Ó a dhuine, arsa

mise agus suáilceas ar mo chroí an uair sin leis an bpip. —Sea, arsa

an strdinséir, is anois a bhí an obair agam, cad e an tseift a dhéan-

fainn ar dhul amach aisti; 1s anois a bhi na sceitimíní eagla ar mo

chroí agus codladh grifín ag imeacht trím chorp nuair a chloisinn

na mairnéalaigh ag caint agus ag siúl timpeall agus mé ag ceapadh

gach re nóimint go dtógfaidís an brat in airde don mbád. Níl aon

bhaol ná gur bhraitheas bliain ar fad ins an lá san—canathaobh ná

braithfinn agus gan deoch ná greim dulta im putóig le dhá lá roimis

sin. Ach ar deireadh do tháinig an oíche. Bhí saghas eolais agam ar

dhiútae na n-oifigeach, mar bíonn cúig nóimintí gan éinne in aon

chor ar deic, ach cén mhaith sin nuair ná raibh aon am ar iompar

agam”? Ní raibh le déanamh agam, mar sin, ach tuai-im a thabhairt

air, agus níl aon dabht ná gur dheacair dom. Sea, timpeall a dó a

chlog ar maidin, déarfainn go raibh an t-am tagaithe, mar sin é an

tam a bhionn sos acu. Thógas in airde an brat go haiclí agus shás

amach mo cheann. D'fhéachas im thimpeall. Ní raibh éinne beo

agam le feiscint ar bord, ach soilse go leor agus radharc bhreá

isteach ar an gcé, sclábhaithe ag imeacht tharna chéile ann, agus iad

ag giotáil le boscaí. Ó, nach agam a bhí an formad leo agus nach

mó rud a thabharfainn ar bheith ina measc! Do shearras in airde

mé féin ansan, agus deirim leat gur ghliúcaíos im thimpeall go maith.

Dúrt gurbh é am an tsois é, siúrálta.

—D’éirios im sheasamh, agus do chuireas cos liom amach go

haiclí, mar is bróga tairní a bhí orm. Nuair a bhíos amuigh as an

mbád, níor fhágas orlach don deic gan scrúdú lem radharc go beacht.

Ní raibh duinc ná daonnaí le feiscint. Ach mar dhonas ar an scéal,

do bhí staighre iarainn ag dul ón mbád síos go dtí an deic íochtarach,

agus chaithfinn an staighre sin a chur diom ar ais no ar eigean. Dhá

runga déag a bhí ann, agus deirim leat nár mhór duit bheith láidir

acmhainneach agus aicli go maith chun é chur duit. —Is dócha é,

arsa mise, agus is tusa na raibh mar sin ina an am ud. —O. abair c.

arsa an stroinseir ag cur crothadh ina cheann. —Sea. arsa mise liom

féin, go gcuire Dia ar mo leas mé, nó an dtabharfad fé síos? Do

bhuail saghas misnigh ansan mé, agus seo liom ar aghaidh go dtí

an staighre. Do thugas fé síos ó runga go runga, ach nuair a bhí an

seachtú runga curtha agam díom, an diabhal dom ná gur shleamh-

naigh, agus sec liom im thrompallán síos isteach ar deic, agus

bhaineas fothram agus macalla amach as an long,

—Ó a dhuine, arsa mise, nár mhór an trua é, agus nár mhór an

obair nár chuimhnís ar na bróga tairní a bhaint díot. —Is fíor duit,

arsa an stróinséir go truamhéileach, ach tar éis gach beart is ea

tuigtear. Sea, do thugas fé éirí, ach do bhíos rólag agus sceitimíní

an domhain orm sara bhfeicfeadh éinne mé. Níorbh fhada ansan mé

gur chuala siúl na mbróg ag teacht. D'aithníos go raibh beirthe orm.

Dia lem anam, arsa mise. Ní raibh an focal as mo bhéal nuair a

bhí an t-oifigeach ar m'aghaidh amach. D'fhéach sé orm, do bheir

ar ghualainn orm, agus dúirt: Cad a thug anso tusa? ar seisean go

feargach. Mhuise, ceann do sna mairnéalaigh is ea mé, arsa mise.

Agus cad a thug anso thú” ar seisean arís. — Do thug mhuise, arsa

misc, breoiteacht a bhuail sa leabaidh mé, agus do thána aníos ar

deic chun an t-aer a thógaint. Do stad sé ansan ar feadh tamaill ag

breithniú orm go dúthrachtach agus mo chroí féin ag léimrigh go

n-imcodh sé uaim arís. Sa deireadh labhair sé: Téanam liom, ar

seisean am tharrac leis. Seo liom nó gur thug sé ar aghaidh an

tsolais mé, agus mo léir, b'fhuirist aithint cad é an sórt mé an uair

sin, mar bhíos salach bréan agus éadach bun os cionn orm. D'fhéach

sé arís orm agus gach iompú aige á bhaint asam: / guess you are a

stowaway, at seisean, come on!

—O a dhuine, arsa mise, nár mhór an trua é agus tú suas le cé

Nua-Eabhrach. —Ó, ní fheadraís a leath nuair ná rabhais im bhróga,

ar seisean agus do thugas fé ndeara na deora ag teacht leis. —Is fíor

é, arsa mise, agus go mórmhór ins an áit go raibh do chroí. —Nach

shin é a mhairbh ar fad mé, ar seisean aris, ach ní raibh leigheas air.

Do bhíos dhá lá déag ansan 1 bpríosún acu nó go raibh an long le

himeacht arís, agus nuair a tháinig an long go Sasana thar n-ais,

do scaoileadar uathu mé, agus táim ag Imeacht anso is ansúd riamh

ó shin.

—Faid ar do shaol, arsa mise, tá an mhaidean ciorraithe go

maith agat. Is féidir leatsa fanúint ansan anois nó go dtiocfad

chughat aniar arís. Sin é thiar an chruach, arsa mise ag síneadh

mo mhéire siar ina treo. Seo liom siar, agus ní fada a thóg sé uaim

an t-ualach móna a lionadh. Aniar liom arís, agus is ea bhí an

stróinséir sínte ar a fhaid agus ar a leithead ar an bhféar. —Nach

brea folláin an t-aer ata ar mhullach an chnoic seo, ar seisean. —An

dóigh leat na gurb ea, arsa mise, is ann ata sé. B'é críoch agus

deireadh na mbeart é gur shroicheamair an tigh go hocrach ins an

tslí dhuit go raibh gach goblach ag dul chun sástachta dhúinn.

XIII. An cogadh

Trathnona brea tamall ina dhiaidh sin, do bhi gach éinne ar an

gcaladh roimis an Ri, le súil is go mbeadh nuacht éigin aige ón dtír

mhór; na cailiní agus a súil in airde le litir, b'fheidir; fear eile go

raibh fios curtha ar thobac aige, agus gan aon ní ag cur tinnis air

ach amháin goblach dó a bheith aige le cur ina chúilfhiacla. Nuair

a bhí na litreacha tabhartha amach ag an Rí, do shuigh sé ar a

chorrghiob agus do tharraig amach a phip agus a chuid tobac

mar ba ghnách.

Ar chualaís aon rafláil amuigh inniu, a Phádraig? arsa Seán

Mhíchíl leis. —An fial mé, arsa an Rí, gurb é mo mhórthuairim

nach fada a bheimid beo anois, —Eachbháin, arsa Seán Mhíchíl,

ní foláir nó tá pláigh chughainn mar sin. —Tá rud níos measa ná

pláigh, arsa an Rí, is é sin dhá thaobh an domhain a bheith pléas-

caithe ar a chéile aon nóimint anois. —Dona go leor dar fia, arsa

Seán Fada. —Dhera a dhuine, arsa m'athair críonna, cad a bhéar-

fadh go mbeadh sé go dona? —Th'anam ’on diabhal, arsa Seán

Fada, cé cheannóidh an breac éisc? cé cheannóidh an mhuc ná an

bhó? nó cá mbeidh na margántaithe? Caint san aer atá agat, a

bhuachaill, arsa Seán Fada agus caitheann amach priosla. —Bain

barra mo chluaise dhíomsa, arsa m'athair críonna agus an dá shúil

aige á chur trí Sheán, nár tháinig aon chonách riamh ar cheann-

aitheoirí go dtí an saol san. —Bíodh ciall agat, a dhuine, arsa Seán

Fada ag iontú a dhroma lem athair críonna agus ag imeacht leis

abhaile.

Seachtain ón lá san do bhí tuairisc fachta againn ins an Bhlascaod

go raibh Sasana agus an Ghearmáin buailte in aghaidh a chéile.

Gach turas a thugadh an Rí go Dún Chaoin, do bhíodh páipéar

nuachta aige á thabhairt abhaile leis, agus dá bhrí sin do bhíodh

gach seanduine ins an bhaile bailithe isteach go dtí tigh an Rí,

agus is fiormhinic a bhíodh se ina bhruion chaorthainn eatarthu,

cuid acu leis an Sasanach agus cuid eile acu leis an nGearmánach.

Aon mhaidean amháin, do bhí muintir an bhaile ag dul suas “on

gcnoc lena gcuid stoic mar ba ghnách, agus an chéad fhear a

tháinig ar radharc Bhá an Daingin, do baineadh leathadh as a

shúile. Ní raibh orlach don bhfarraige ná go raibh fé chláracha

bána. Is ansan a bhi an fothragadh tríd an d Tóchar anuas, an fuirse

agus an fothram, gach duine ag baint as na cosa fé dhéin an chaladh,

gioscán agus raitleail á bhaint as téada agus as dolaí, naomhóga ar

stáitsí nár corraíodh le sé bliana roimis sin á gcaitheamh anuas,

agus gach duine go raibh aon scrothaiocht ann. do bhi sé ar a dhá

mhaide rámha.

Bhíos féin ar scoil an lá céanna agus mórán eile nach mé, ach

mas ea, ni raibh éinne againne ábalta ar thosach naomhdige a chur

suas an lá úd. Nuair a thánamair abhaile lar an lae, is é an chéad

scéal a bhí ag mo dheirfiúr Máire dhom, agus sceitimíní uirthi, go

raibh an taobh theas ar fad lán do raic. Seo liom gan freagra do

thabhairt uirthi, agus an riabhach do Thomás Eoin Bháin ná gur

bhuail liom ar an mbóthar. —Th’anam “on diucs, arsa Tomas, tá

an taobh theas lán do raic. — [Téanam ó dheas, arsa mise agus

saothar orm.

Seo linn ó dheas ar an bPointe, agus mas ea, do baineadh leathadh

as na súile againn nuair a chonaiceamair an fharraige dubh cíorubh

le claracha bana, biomai, stráici agus roillsi móra fada; naomhóg.

dhá naomhóig ag teacht orainn aneas agus iad suas go gunnail le

cláracha, agus suas le daichead ceann eile ina ndiaidh aniar;

nuomhog cile faid do radhairce ó dheas ins an Bha; naomhog eile

ag teacht ón gcaladh tar eis last a bheith curtha sabhalta ar an

dtalamh aici. Ba dheacair dúinn ár súile a thógaint don radharc,

ach bhí an aimsir á chaitheamh againn, agus dá bhrí sin do chaith-

eamair imeacht chun na scoile arís.

Sea, nuair a bhí an scoil i leataoibh, agus b'fhada linn an fhaid

a bhíomair uirthi, deirim leat nach mór an chaint a bhí againn le

chéile ach seanbhlas ins na cosa againn ag baint an tí amach. Bhí

Eibhlín agus Máire istigh romham: m'athair, m'athair críonna agus

mo dheartháir Seán ag bailiú na raice. Geallaim duit nach mór an

mhoill a dheineas lem dhínnéar, agus nuair a bhí sé alpaithe siar

agam, seo liom ins na cosa in airde fé dhéin an chaladh.

D'fhéachas uaim síos ó bharra na haille. Baineadh geit asam. Ní

raibh faic le feiscint agam ach cláracha bána sínte ar a bhfaid agus

ar a leithead ins gach áit. Ansan do thugas stracfhéachaint siar fé

dhéin na Trá Báine, agus do bhíog mo chroí arís nuair a chonac an

tráigh lán suas do bhiomai go raibh trí fichid troigh ar fhaid i gcuid

acu. [ns an bhfeachaint uafasach san, ce thiocfadh anuas trid an

mbóithrín ach Tomás Eoin Bháin agus saothar buile air. —Och,

th'anam “on diucs, a Thomáis, brostaig anuas, tá an caladh lán

do raic. —An bhfuil? ar seisean agus an dá shúil ag dul amach as

a cheann. Nuair a chonaic sé an radharc, bhí gach pocléim aige

agus agam féin comh maith. —Th’anam ’on diucs, a Thomáis,

téanam ó dheas ar an bPointe. ——Hú hucs! arsa Tomás agcaitheamh

a chaipín ins an aer le lúcháir.

Nuair a shroicheamair an Pointe, ní raibh páiste ná seanbhean

ins an bhaile ná go raibh suite ar a gcorrghiob ar bharra gach

stocáin ag féachaint uathu ó dheas ar Bhá an Daingin. Bhi an

fharraige go breá ciúin, aer beag do ghaoith aneas ann, agus cláracha

bána le feiscint faid do radhairce amach ar an mBá. Timpeall agus

fiche slat amach ón dtalamh, do bhí stráice adhmaid agus na céadta

caobach ina stad air ag priocadh na bpilibini a bhi ag fas air. Ni

fada go bhfeaca dha chaobach ag baint fuil mhairt as a chéile, agus

ar nós aon dream, is gearr gur chabhraigh ceann acu leis an gceann

eile agus mar sin dóibh nó go rabhadar go léir in achrann ina chéile,

agus bhailiodar leo leis an dtaoide 6 thuaidh.

Ansan do thugas súil eile ó dheas idir mé agus na Sceilgi, agus

mas ea bhi naomhóg agus naomhóg eile ag déanamh orm aneas

agus iad síos go gunnail le cláracha. D’fhanamair leo nó go rabhadar

an Pointe anuas, agus seo linn go léir ansan fé dhéin an chaladh, ar

nós na bhfaoilean féin, agus deirimse leat gur orainn a bhi an scóp

ag tarrac na raice ar barra. Is gearr anois go raibh solas an lae 4

mhúchadh, agus da dheascaibh sin dob éigean do lucht na raice

na naomhoga do chur ar na staitsi, ach ambriathar más ea go

rabhadar sásta tar éis an lae agus dóthanach go maith, leis, maidir

le tinneas ina genamhaibh ag an sior-ramhaioccht 6 mhaidin,

Lá arna mháireach, ba bhreá leat féachaint uait síos ar an gcaladh

agus na tránna, binsí móra do chláracha anso is ansúd, agus an

naomhóg is lú go raibh seilg aici, do bhí os cionn céad clár aici.

—Dar fia, a deireadh fear, gur maith é an cogadh. —Dhera a

dhuine, a deireadh fear eile, má fhanann sé ann, beidh an t-oileán

so ina Thír na nÓg againn.

Ba mhór an t-athrú a chuir an cogadh ar dhaoine. Chonac iad,

liairní diomhaoine a chodlaíodh amach go headartha, bhíodar san

anois amuigh le giolc an ghealbhain ag bailiú agus ag síorbhailiú.

Deirim leat, a léitheoir, go raibh saol ins an Bhlascaod ins an am

úd—carnáil airgid. Cá raibh an caitheamh? Ni raibh faic le ceannach,

ní raibh aon chall leis, bhí sé le fáil ar bharra na farraige—an plúr,

feoil, blonag, geas, geir, margarine, fion go leor, fiú amháin an

bhróg agus an stoca agus an t-éadach—féach anois cá raibh an

caitheamh” Ní raibh tigh ins an Oileán né go raibh seomra stóir

déanta acu le haghaidh a bheith ag bailiú isteach, agus gan aon

áiféis, nuair a raghfá isteach i gceann acu san, ba dhóigh leat gur

istigh i mbaile mór a bheifeá, barailli móra plúir os cionn a chéile

agus soithí móra geas agus gach uile ollmhaitheas; agus ansan,

nuair a bhuaileadh tart an tseanbhean nó an seanfhear, ní raibh

le déanamh acu ach sá go dtí an baraille fíona agus slogóg a bhaint

as. Ba mhór an saol é, ceannaitheoirí ag teacht ós gach páirt do

Chiarraí ag ceannach an adhmaid, ag ceannach na geire agus gach

aon tsaghas íle, ins an tslí dhuit go raibh airgead á charnáil go

tiubh. Níl aon bhaol ná gurb iontach an seasamh atá i naomhóig

i bhfarraige chaiteach, óir comh fada lem eolas féin uirthi, tá se le

rá agam ón aimsir úd; mar pé rud a thagadh, bhíodh sí amuigh ar

nós an chleite ag imeacht do dhroim bharra na dtonn ag bailiú na

raice agus gan a fhios gach uair agat cathain a bheadh sí imithe síos.

Tagann lá Aoine go dtéann an Ri go Dun Chaoin ag triall ar an

bpost, agus fé mar atá luaite agam cheana, do chaitheadh an baile

go léir idir óg agus aosta bheith thíos roimis.

—Conas tá Sasana ag déanamh, a Phádraig? arsa an Poncan

nuair a bhí na litreacha tabhartha amach ag an Rí. An fial mé,

arsa an Rí, go bhfuil siad go hait. Is dócha gurb é deireadh an

tsaoil a thiocfaidh as, mar níl aon stop orthu, agus tá Sasana chun

preasail do chur amach ar fuaid na hÉireann. —Dona go maith so,

dona go maith so, arsa an Poncan agus caitheann amach priosla

tobac. —Á, ní hé sin an tuairisc atá uainn, arsa fear eile, ach ar

chualais gur cuireadh síos aon long in aon áit ó shin? —An fial mé,

arsa an Rí, gur cuireadh ceann síos ar maidin inné i mbéal Chuan

Chorcaí gurb ainm di an Lusitania, an long is breátha a bhí riamh

ag an Meiriceánach, agus tá sé ráite go raibh milliúnaeirí go leor

uirthi, agus nár mhór an scrupall go deo é nár tháinig peacach beo

saor aisti, agus más rud é go bhfanfaidh an t-aer beag so do ghaoith

aneas anocht ann, beidh taobh an Oileáin lán do dhaoine báite

amáireach.

Is anois ná raibh an codladh á dhéanamh ins an Bhlascaod, ach

amuigh ar gach spor agus ar gach pointe thuaidh theas thoir agus

thiar. Bhí cuid do mhuintir an Oileáin imithe ó ghlaoch an choiligh

ar maidin lá arna mháireach ar thóir na milliúnaeiri. Lá Sathairn

do bhí ann, agus dá bhrí sin ní raibh aon scoil againn. Nuair a

dh éiríos féin, is é an chéad áit gur chuas ná ó dheas ar an bPointe,

Maidean bhreá agus gan puth as an spéir. Bhios ansan ar mo

chorrghiob, agus geallaim duit nár fhágas orlach don mBá gan mo

shúil do luí air. Thugas leathuair a chloig go maith ins an staidéar

san, agus dar fia ins an deireadh do tuigeadh dom go bhfeaca rud

eigin i bhfad amach sa Bha, ach mas ea do chuaigh dom a dhéanamh

amach cad é an sórt rud é, Chuimlios bos dom shúilibh ar eagla gur

scáthshúilí a bhí orm, agus más ea do chonac arís é agus caobach

ina stad air. Do dheineas deimhin dom thuairim anois, agus seo liom

abhaile.

— Dar fia, a athair, arsa misc, go bhfuil rud éigin feicithe agam,

pé rud é. —An bhfuil? ar seisean go hiontaiseach ag éirí ina

sheasamh. Téire ó dheas aris, ar seisean, agus raghadsa ag glaoch

ar Mhic (dearthair do).

Seo leis, agus seo liomsa ó dheas ar an bPointe arís go faobhrúil;

agus nuair a chuas ó dheas, cé bheadh romham agus grung air ag

gliucaiocht ach Liam Thaidhg. —An bhfuil aon raic ins an Bha. a

Liam? arsa mise. —Ceapaim go bhfuil rud éigin idir mé agus

Ceann Sléibhe, ar seisean ag sineadh a mheéire soir ó dheas, feach an

bhfeadfása a dhéanamh amach cad é an rud ¢. —Dar fia, a Liam.

arsa mise, gur ceann do sna milliúnaceirí é. —Comh siúrálta agus

atáim beo, arsa Liam ag imeacht leis an Leaca siar.

Seo liom go dtí an claí ina dhiaidh, agus is ea bhí Liam agus gach

truslóg aige ag déanamh siar ar an mbaile. Thugas stracfhéachaint

síos ar an gcaladh agus is ea chonac m'athair agus m'uncail ag

déanamh orm aniar, stracadh maith rámhaíochta Tobar na hAille

ó dheas acu. Nuair a chonaic Liam iad ag fágaint an chaladh, do

stad sé agus a theanga ina leathbhéal aige leis an saothar a bhí air.

—Ó a bhithiúnaigh, ar seisean ag teacht chugham aniar arís, is

maith a bhí a fhios agat go raibh t'athair ag dul ag triall air sin.

—-An b'e m'athair ata ann? arsa mise ag fonóid fé. —ls maith ata

a fhios agat gurb é, ar seisean.

Seo le beirt againn arís ag féachaint ó dheas agus m'athair an

uair sin go han-ghairid don ailp, pén sórt rud a bhí ann. —Dar fia,

arsa Liam i gceann tamaill, gur duine atá ann. Bhíomair ag féachaint

anois orthu agus iad taobh leis. Is gearr go bhfeacamair an fear

deiridh ag léimeadh go tosach agus an fear tosaigh ag dul go

deireadh. ——Dar fia, arsa Liam arís, gur duine atá ann agus na

raibh misneach a dhóthain ag an bhfear tosaigh chun an téadán a

chur air. Bhí an ailp ceangailte ag m'athair anois agus iad á tharrac

leo aneas. D'fhanamair ansan riamh agus choíche nó gur thánadar

isteach go dtí an bPointe. —Ambriathar, a Liam, arsa mise, is

corpán duine atá ann—an bhfeiceann tú ina sheasamh síos direach

ins an uisce é? —Tá an ceart agat, arsa Liam, mar sin é an t-éad-

román thíos féna cheann. [s gearr anois gur baineadh stracadh eile

as, agus dá bhrí sin d'iompaigh an aghaidh bhán isteach orainn,

agus an ghrian ag taithneamh uirthi. B uafásach an radharc é: gan

aon tsúil ina cheann ag na caobaigh; an aghaidh ataithe amach;

an t-éadach i riocht pléascadh le hat an choirp.

—Cad e siúd a bhi agaibh? arsa Eibhlin lem athair nuair a

thánadar abhaile. —Corpán duine, ar seisean. —Agus cad a dhéan-

faidh sibh leis? ar sise go leanbaí. —Ó, tabharfam abhaile é, arsa

m'athair ag leamhgháirí. Lena linn sin do chuas féin amach go

dtí an doras. Do chonac naomhóg ag déanamh isteach ar an

gcaladh, agus tuigeadh dom gur póilíní a bhí inti. Ritheas isteach go

scailéathanach. —Ta póiliní tagaithe ar an gcaladh, arsa mise.

—An bhfuil? arsa m'athair ag éirí do cheann an bhoird. Chuaigh

m'athair chun cainte leis an sáirsint, agus tar éis tamall cainte a

bheith acu d'ordaigh an sáirsint an corp a thabhairt amach go Dún

Chaoin agus go dtabharfaidis féin aire dhó ina dhiaidh sin nó go

dtabharfadh a mhuintir leothu é.

Seo leothu, agus do chuas féin sa naomhóig comh maith le fear—

mé féin agus m'athair agus m'uncail i naomhóig agus naomhóg

Dhún Chaoin go raibh na poilini inti suas lenár dtaobh riamh agus

choíche nó gur shroicheamair Faill Móir. Tógadh suas an corpán

agus sineadh in airde ar an gcé é. Seo chuige an sáirsint chun na

pócaí do chuardach. sinn go léir ina thimpeall, ach mas ea is gearr

gur dhruid sé siar uaidh aris, mar bhi an boladh róláidir uaidh. Ni

raibh éinne ar an gcaladh go raibh sé do mhisneach aige dul ina

ghoire. Ach bhí aon fhear amháin fós ann go nglaoidis Micil an

Chnoic mar ainm air ina sheasamh taobh linn agus a dhá láimh ina

phócaí aige. Tagann sé chughainn anall go brea righin, seasaíonn

sé os cionn an choirp. cuireann cos leis ar gach taobh dó, tarraigíonn

a lámha as a phécai, féachann sé orainne agus as san ar an gcorpán.

Ansan téann sé ar a dhá ghlúin agus seo ag oscailt na casóige é.

Nuair a bhí an chasóg agus an bheist oscailte aige, do chuir sé lamh

leis 1 bpóca agus tharraig amach dialann bheag agus do shin sé go

dti an sáirsint é. D'oscail an sáirsint amach an leabhairín. Bhíos

féin im sheasamh taobh leis an sáirsint, agus is é an chéad rud a

chonac ná ainm an duine bháite scriofa mar seo:

Henry Atkinson

3 Edward Street, London W.C.

First Class O:fcer ss. Lusitania.

Chuardaigh Micil na pocai aris, agus is gearr go bhfuair sé uair-

eadóir agus slabhra óir. raca agus scáthán 1 bpóca eile, agus tri

réalacha. —A, biodh na tri réalacha agat féin, arsa an sairsint, mar

ta siad saothraithe go maith agat. —Mhuise, go bhfaga Dia do

shláinte agat, a mhic 6, arsa Micil á gcur ina phóca. Tógadh suas

an corpán ar bharra na haille ansan le cabhair a chéile, cuireadh

isteach i ngluaisteán a bhi ag an sáirsint é, agus as go brách leo ó

thuaidh go Baile an Fheirtéaraigh.

Nuair a dhéirios amach tar éis mo bhreicfeasta lá arna mháireach,

bhí an uain go breá bog, súrac tarraic ar na clocha agus ba dhóigh

leat ar bhreithniú uait ar an spéir gur peata lae a bhí ann. Bhíos

ansan. cos liom in airde ar an gclai, agus me ag dearcadh uaim o

dheas agus ó thuaidh agus ag siormhachnamh dom féin, nuair cé

bhuailfeadh chugham aniar ach Tomas Eoin Bhain, cuma iontaiseach

air, an dá shúil ag dul amach as a cheann agus saothar an domhain

air. —Go réidh, a Thomais, tóg bog é, arsa mise, is dóigh liom ar

fhéachaint ort go bhfuil raic éigin feicithe agat. ——Ó, a thiarcais, ar

seisean, níl. ach bád mór lán do mhairnéalaigh atá fachta ag Seán

Léan. —Ó éist, a Thomáis, arsa mise, ná bí ag insint bréag mar sin.

—Ó, an riabhach focal bréige ann, ar seisean, tá siad Ceann

Charraig Fhada aniar agus í acu.

D'imigh uaim soir ins na cosa in airde gan aon fhocal eile do rá.

Do bhreithníos féin ina dhiaidh agus d'aithníos ar an bhfoth-

ragadh a bhí fé gurbh fhíor cad dúirt sé. Do ritheas isteach abhaile.

— Th anam ‘on diucs, arsa mise lem athair agus lem athair crionna

a bhí suite cois na tine, tá bád lán do mhairnéalaigh Ceann Charraig

Fhada aniar ag Sean Léan. —Cé dúirt é sin leat? arsa m'athair.

— Dúirt Tomás Eoin Bháin, arsa mise. -—Och, is dealrach leat féin

Tomas, arsa m'athair críonna ag éirí don gcathaoir agus ag breith

ar an scuab agus ag scuabadh an urláir.

Bhuaileas amach arís, cos liom in airde ar an gclaí agus mo bhos

fém leathcheann agam, mé ag breithniú ar an Speir go dúthrachtach

le súil.go bhfeicfinn an bád orm aniar. Dar fia nach fada ansan dom

nuair a thugas fé ndeara tosach na naomhóige do dhroim na Speire

aniar agus iad ag rámhaíocht ar a ndícheall. Is dóigh liom, a

Thomáis, aisa mise im aigne féin, go bhfuil an ceart agat i dtaobh

an bháid. Ní raibh ach an focal as mo bhéal nuair a chonac an bád

mar an gcéanna agus í lán suas do dhaoine. Seo liom isteach aris.

—Th’anam “on diucs, arsa mise, tá an bád an Speir aniar anois. Seo

leo go léir amach. —Dar fia, tá sí ann, arsa m'athair críonna.

An fhaid a bheifeá ag bualadh do bhosa ar a chéile, do rith an

sceal ar fuaid an bhaile, idir óg agus aosta amuigh ar gach tortóg

agus a gcaint féin ag gach éinne acu, na páistí ag dul isteach i bpoll

miongáin le scanradh a n-anma rompu, cuid eile acu ag rith go

scailéathanach, seanphinsinéiri na raibh abalta ar éiri as an

gcúinne ag lamhancan go dtí an doras chun radharc a dh'fháil

orthu. Seo linn go léir fé dhéin an chaladh. Bhí an baile ar fad

anois le chéile ann agus oiread brútam thíos ar an slip go raibh cuid

acu ag dul amach go dtina nglúine ins an uisce, ach ba rochuma leo

ach radharc a dh'fháil ar na mairnéalaigh.

Is gearr gur tháinig an bad isteach ar an linn. Is é an chéad ruda

thugamair fé ndeara ná triúr do dhaoine dubha a bheith inti. Bhí

fear eile leis le feiscint agus Sineach ab ea e—aghaidh bheag chruinn

agus srón gheancach, bior ina shúilibh, gruaig fhada dhubh sios go

hioscadaí air. Bhí cuid acu ag amhrán inti, cuid acu ina gcodladh,

cuid eile acu agus teangacha na feadar, a leitheid do hurlamaburla

dhóigh leat gur scata geánna iad, Béarla ag cuid acu, Jodailis ag

cuid eile acu agus teangacha ná feadar, a leithéid do hurla-ma-burla

agus do dhul trí chéile a bhí ar an gcaladh. Léimeadar amach ar an

slip, cúig fheara déag acu, cuid acu láidir go maith, cuid acu ná

raibh ábalta ar sheasamh.

Aon fhear amháin a bhí taobh liom féin, bhí sé glan go hard os

cionn sé troithe ar aoirde, aghaidh fhada chaol aige, féasóg síos

go dtina bhrollach air, srón mhór ramhar agus dha shúil bheaga

dhubha, agus os a gcionn san dhá mhala ag éirí amach, carabhat

mór casta féna mhuineál, caipín boise adhairce air agus dhá bhuatais

ag dul go glúine air. Ni fheadar, arsa mise im aigne féin ag feachaint

in airde air, an bhfiafród dó cad as é? Thugas fé labhairt, ach más ea

tháinig rud éigin im scornaigh. Thugas fé arís agus d'fhiafraíos dó:

—Cad as tú? arsa mise. D'fhéach sé anuas orm agus do dhein

gáire. —Me no sava, me no sava—sin é mar a tuigeadh dom a dúirt

sé agus do chuir rais mhér eile cainte as. Lena linn sin, tugann fear

eile freagra air, agus dar mo leabhar, a léitheoir, go raghfa in aon

ait ag éisteacht leo, agus gan aon dul ar iad do thuiscint. Ach an

fear deireanach a léim amach as an mbád, an riabhach do na gur

bheannaigh dona raibh ann i dteanga Bhéarla, agus ba dhoigh liom

ar fhéachaint air gurbh Éireannach é. Do labhair m'athair leis as

Béarla. —Is dóigh liom gur tú an captaen, ar seisean. Ní mé, arsa

an fear eile, ach an máta; ach murab ea, a dhuine chóir, neosad

duit cad a tharlaigh don gcaptaen.

Bhailimh gach éinne timpeall air. —Taimid ar an bhfarraige le

seachtain, ar seisean, á chaitheamh soir siar ar bharra na dtonn.

Is é an áit a dh'fhágamair ná Buenos Aires agus sinn ag teacht go

Corcaigh. Bhíomair timpeall agus fiche míle siar ó dheas ón dTiaracht

nuair a bhuail an long fá thoinn linn. D'eirigh si anios lenar dtaobh.

Do labhair an captaen linn. Do thug sé ordú dhúinn dul ins na báid

mar go raibh sé chun an long do chur fé chois. Dheineamair do

réir an ordú, Cúig bháid a bhí againn agus chuireamair anuas go

tapaidh iad. Ní fada a bhiomair ón long nuair a chonaiceamair ag

dul síos i leith a deiridh i. Sea, a dhaoine muinteartha, táimíd a

chaitheamh soir siar ó shin, mar bhí an aimsir go holc, agus mar

dhonas ar an scéal, do cuireadh scaipeadh Chlann Lir orainn. Och,

ar seisean, is mór an scrios é (ag síneadh a dhá láimh in airde sa

spéir agus na deora ag titeam leis)—triúr dearthár liom ins na báid

eile agus gan tásc ná tuairisc agam orthu! -——Tá siad san sábhálta le

cúnamh Dé, arsa m'athair, ná bíodh aon tinneas ina dtaobh ort.

—Ni fheadar 'on domhan, ar seisean, ach mar gheall ar an

gcaptaen anois, níl aon bhaol ná gurbh an-dhrochghéag ar fad é.

Ní raibh blúire bídh ins na báid ach amháin go raibh brioscaí go

leor againn. Ni raibh ag an gcaptaen á thabhairt dóibh ach aon

bhriosca amháin is ló, agus gan aon dul go dtabharfadh sé an

t-uisce dhóibh. Bhí sé ag tabhairt mo dhóthain dom féin ach níor

thaithnigh cleas na coda eile liom. Is gearr gur éirigh an criú ina

choinne agus dúradar leis trí huaire, mura dtabharfadh sé a cheart

féin dos gach éinne, go gcaithfidís amach "on pholl é. Ansan, arsa

an máta, an bhfeiceann sibh an fear mór dubh san thall? ag síneadh

a mhéire sall ina threo. D'fhéachamair go léir sall i dtreo an fhir.

—-An diabhal mise, a bhranaigh, arsa sean-Mhicil ag breithniú

air, ná fuil aon dea-shúil aige siúd.

— Sea, arsa an mata, agus d'fhéachamair go léir aris air. Do

tháinig tart ar an bhfear san agus do loirg sé deoch ar an gcaptaen.

Dúirt an captaen ná faigheadh. Cad a dhein an fear thall nuair a

fuair sé an diúltadh ach léimeadh ó thosach agus breith ar phíopán

ar an gcaptaen agus é chaitheamh amach “on pholl. —Ó, nárbh olc

an scéal é, arsa m'athair. —Ni raibh leigheas air, arsa an mata,

mar dá labharfadh éinne focal chuige, do bhí an scian mhór a bhí

aige curtha trína phutóga aige.

Sea, nuair a bhí deireadh ráite ag an máta, do tugadh na mair-

néalaigh suas fén mbaile agus do friotháladh go maith orthu,

comh fada agus bhi se i gcumas mhuintir an Bhlascaoid é dheanamh.

Nuair a bhí trí huaire chloig tabhartha ar an mbaile acu, gach fear

acu nite glan bearrtha agus é go compordach tar éis uaire chloig

chodlata, ba dhóigh leat nárbh iad na daoine céanna in aon chor

iad—ach amháin na daoine dubha, ní raibh aon athrú orthu san

ach go raibh gléas ina n-aghaidh tar éis an niochain.

Seo leo anuas arís fé dhéin an chaladh agus a ngibris féin ag gach

éinne acu, agus seo leis an mbaile ina ndiaidh, idir óg agus sean,

mar dob uafásach leo an chaint a bhí acu agus go mórmhór na

daoine dubha. —A Rí mhór na bhfeart, a deireadh seanbhean ná

géillfeadh in aon chor a leithéidí a bheith ar an saol, canathaobh

ná glanfaidís iad féin? —Dhera a Mháire, a deireadh bean eile, ní

salach atá siad san ach iad a bheith dubh ó rugadh iad. —Ó mhuise,

mo thrua thú ar fad, a deireadh Máire, nach ortsa atá an cloigeann

circe a rá go bhfuil a leithéidí sin do dhaoine ar an saol. —Dhera

a dhiabhail, a Mháire, nach minic a chuala seanAindriú a tháinig

abhaile 6 Mheirice a rá go bhfeacaigh se na ceadta acu san ann—na

bi comh baoth sin, a óinseach.

Seo linn go léir síos ar an gcaladh, mar bhí na mairnéalaigh le

dul go Dún Chaoin. Bhíos féin im sheasamh in aice le Seán Mhichíl

agus le seanMhicil ar barra. Do chonaiceamair na mairnéalaigh an

Tóchar anuas agus an triúr fear dubh roim na fir bhána amach.

—Eachbhain, arsa Seán Mhíchíl, gur mór an obair nár ghlanadar

san an gual dona n-aghaidh. —An diabhal mise, a bhranaigh,

arsa seanMhicil, ná glanfadh a bhfuil d'uisce i dTobar an Bhuail-

teora an triúr san, mar nach salachar atá orthu ach craiceann dubh.

1 gceann tamaill, do stop an triúr fear dubh in aice liom agus iad

ag féachaint amach ar an bhfarraige agus ag comhchaint lena chéile,

pén teanga a bhi acu. —An diabhal mise, a bhranaigh, arsa sean-

Mhicil, nach aon dea-chuma atá ar an bhfear mor, pe ait gurb as e.

—-Seachain tú féin air so, arsa an Poncan a bhi direach tar éis teacht

anuas, íosfaidh sé id bheathaidh thú. —-Á mhuise, arsa seanMhicil

ag iontú air, go n-ithe sé tusa id bheathaidh muran goidiad na

prioslaí atá anuas led dhraid.

Nuair a chuala féin é sin, do dheineas gáire mór, sa tslí gur

fhéach an triúr anuas orm agus súil mhaith mhallaithe leis acu,

aighneas an domhain acu le chéile, agus ní raibh aon choinne agam

ná go mbeidís chugham anuas ar an nóimint, mar is dóigh liom gur

thuigeadar gur fúthu féin a dheineas an gáire. Bogann siad go léir

anuas go dtí an slip, cuid acu ag comhrá le chéile, cuid eile acu gan

focal astu ach a gceann fúthu fé mar bheidís i dtrioblóid. Chuadar

go léir isteach sa bhád ach aon fhear amháin a bhí amuigh ar an

slip fós agus gach glam agus scréach aige agus gan aon dul go

dtuigfí é.

— Dar fia, a deireadh fear, b'fhéidir gur ag dul as a cheann atá sé,

Dia idir sinn agus an t-olc. Bhí gach léim in airde díreach anois

aige le feirg. —An diabhal mise, a bhranaigh, arsa sean-Mhicil,

mura gceanglófar an fear thíos, go ndéanfaidh sé coirp ar an

bhfuadar atá fé. Is gearr anois go raibh gáire á dhéanamh anso fé

agus gáire ansúd. Nuair a chualaigh sé na gáirí, seo leis aníos agus

fuadar nimhe fé, aighneas cruaidh cealgánta aige á thabhairt dúinn

agus gan aon tuiscint againn air. Do shin se suas a mhear fé uachtar

an bhaile, agus is iad so na focail a bhí aige á ra: —-Sdeca, saca, saca,

saca! agus aighneas maith cruaidh aige ina ndiaidh. Is gearr gur

chuir an máta thíos ins an bhád glam as ag glaoch ar an bhfear

in airde, agus más ea do thug an fear in airde freagra maith dána

air—b’fhuirist aithint go raibh sé dána mar bhí fuinneamh ina

chaint. Nuair a bhí an freagra san tugtha aige uaidh, níor dhein sé

faic an bharra ach imeacht leis ins an rith suas fén mbaile.

Do thuig gach éinne anois gur as a mheabhair a bhi sé. —Dia

idir sinn agus an t-olc, a deireadh fear, cad dob fhearr a dhéanamh

leis? — Tugtar faid a théide go fóill dó, a deireadh fear eile, go

bhfeicfeam an bhfuil aon drochfhuadar fé. —-Ambriathar go

mb'fheidir gurb ea ideoidh se e fein i ndrocháit eigin agus go mb'fhearr

rith ina dhiaidh. —Ar mh'anam féin, dá mbeadh sé chun é féin a

dh'idiú, nach fén dTóchar suas a thabharfadh sé a aghaidh. Bhíomair

ag faire air riamh agus choíche nó gur chuaigh sé isteach i dtigh

Liam Thaidhg, agus ní fada istigh dó nuair a thagann amach aris

agus mála ina láimh aige. —Och, th'anam “on riabhach, arsa Seán

Mhíchíl, is é an mála a dhearúd sé ina dhiaidh. —Is é go díreach

mhuise, arsa Seán Léan, mar sin é an sac sac a bhí aige á lorg.

Bhí sé chughainn anuas ins na cosa in airde riamh agus choíche

nó go raibh sé ag gabháil tharainn síos i dtreo na slipe. D'iontaigh

sé aníos orainn ansan agus dúirt, fé mar a tuigeadh dom:

—Gurlamacras, gurlamacras! —Go n-éirí do bhóthar leat, arsa sean-

Mhicil á fhreagairt. —Gurlamacras! ar seisean arís agus é ag gáirí.

— An diabhal mise, arsa Micil, ná raibh gurlamacras ó chianaibh

agat nuair a bhí an mála uait.

Isteach leis ins an bhád agus as go brách leo an linn amach,

ciarsúiri póca acu a gcrothadh le gaoith linn nó go rabhadar as

amharc.

XIV. Long ar Charraig an Léochair

La Mairte i mi na Bealtaine, do níos agus do ghlanas mé féin go

trom leisciúil le dochma roim an scoil. Do bhuaileas amach agus

do shuios síos ag ceann an bhóithrín ag fanacht lem chomrádaí,

Tomas Eoin Bháin. Ni fada ansan dom nuair a chonac an máistir

an gleann anuas chun na scoile. Lena linn sin, do bhuail tuirse an

tsaoil mé. Is agam a bhi an formad leis na seandaoine a bhi an

Tóchar amach lena gcuid stoic chun an chnoic, fiú amháin leis an

éan a stadadh os mo chomhair amach, gan aon ni ag cur tinnis air

ach ag cantain dó féin nuair ba mhaith leis é agus ag léimeadh nuair

ba mhaith leis é agus ag dul a chodladh nuair ba mhaith leis é.

Cathain a bhead im fhear? cathain a bhead saor 6 smacht an

mháistir a chim an gleann anuas?

Lena linn sin tagann Tomas orm. —Beam déanach, ar seisean.

—O ni bheam, arsa mise. Tomas an uair sin go gealghdiritheach.

—An mbíonn aon leisce ort roimis an scoil, a Thomáis? arsa mise

leis. —O mhuise, ar seisean ag cur púic air féin, ma ta gach éinne

comh holc liomsa, ni fheadar cad é an scéal é. —Comh holc leatsa?

arsa mise. Ó a Thomáis, má tánn tusa comh holc liomsa, táim sásta,

mar cheapas ná raibh éinne ar an saol comh holc liom féin.

Seo linn isteach agus shuiomair síos ar an mbinse. I gceann

tamaill, do bheir an máistir ar leabhar. —Sea anois, ar seisean, beidh

tamall againn ar dheachtú. —Ó a thiarcais, arsa Tomás am

phriocadh sa cheathrúin. — Long long ago there was a man living in

the village of Ballyboy. Ní raibh ráite aige ach an méid sin nuair a

chualamair an gheoin lasmuigh. D’fhéachas féin amach tríd an

bhfuinneoig agus is ea chonac an Poncán agus an Ri an Tóchar

anuas agus téadáin agus dolaí go flúirseach acu, triúr agus ceathrar

ina ndiaidh ar saothar agus na fearaistí céanna acu. —Th’anam “on

diucs, a Thomáis, arsa mise, raic eile.

Seo leis an máistir go dtí an doras. D'fhan sé ansan ar feadh

tamaill, agus ansan tagann isteach agus siúlaionn suas go dtí an

mháistreás. —Ta rud eigin iontach titithe amach. ar seisean léi,

téire amach féach cad tá ar siúl. —Th'anam “on diucs, arsa Tomás

i gcogar liom féin, tá an deachtú i leataoibh. I gceann tamaill,

tagann an mháistreás isteach arís agus dath bán uirthi. —Cad ta

titithe amach? arsa an máistir, agus cluas le héisteacht orainn fein.

—-Ta, ar sise, long mhór ata curtha sios thiar sa Leaca Dhubhach. Do

leath a dhá shúil ar an máistir. —Tabhair aire don scoil go fóill,

ar seisean, nó go dtiocfad thar n-ais. —Féach anois, arsa Tomás,

go bhfuil an lá fén dtor againn.

Bhí a fhios againn go léir anois cad a bhí ar siúl agus deabhadh

an anma orainn lena dó dhéag. Do bhí gleo an domhain ar siúl

againn agus gan aon chuimhneamh againn ar an ndeachtu, mar ni

raibh aon eagla roim an máistreás orainn. Bhíodh si féin isteach is

amach i gcónaí, riamh agus choiche nó gur tháinig a dó dhéag, agus

as go brách linn ins na cosa in airde go scopuil.

A Rí mhór na bhfeart, dob iontach an radharc a bhi le feiscint

uait síos ins an am san—soithí, baraillí plúir, boscaí móra dubha,

boscai móra bána, boscaí móra bagúin; ach ní raibh aon duine

beo le feiscint ná fiú aon naomhóg amháin ar aon stáitse. —-Th’anam

"on diucs, a Thomáis, téanam siar ar Speir Chuas na Rón, mar is

ann atá an baile go léir. Seo linn agus gach pocléim againn le

meidhir.

Ag déanamh siar ar an nGleann Mór dúinn, cé bhuailfeadh linn

ach Máire Aindriú agus trí cinn do bhoscaí páipéir aici. —Ó

cnaiosc, tá sé caillte agaibh, ar sise agus scéan ina súilibh. —Cad tá

ann, a Mháire? arsa mise. —O tá, a chroi, ar sise, long mhór ata

buailte thiar ar Charraig an Lóchair, agus tá an fharraige lán suas

do gach saghas ollmhaitheas, fiú amháin na chocolates, ar sise ag

oscailt amach ceann do sna boscaí agus ag tabhairt cúig cinn don

nduine againn. Nuair a chonaiceamair na chocolates, seo linn fiain

plan gan fiú amháin go raibh maith agat a rá le Máire. Bhíomair ar

nós an éin an bóthar siar nó gur chuamair síos isteach ar Thráigh

Ghearaí.

Ba mhór an dul trí chéile a bhí ansan romhainn: gach saghas

déantúis bhosca ar gach dath, baraillí, comhrai—ní raibh leath-

throigh don ngrean ná go raibh clúdaithe le raic. —Ó a thiarcais,

arsa Tomás ag caitheamh a chaipín ins an aer, táimid saibhir go deo.

Nuair a bhuaileas cos ar an ngrean, cad a chifinn ar thaobh mo

láimhe cléithe ach Micil Shéamais, ceann bainte as baraille aige

agus é féin sáite síos go dtína leath ann, Diarmaid Ó Sé ina sheasamh

In aice leis agus dríob go cluasa air ag an ndeoch a bhí sa bharaille,

pé deoch ar domhan a bhí istigh ann. —Cad tá sa bharaille, a

Dhiarmaid? arsa mise. Lena linn sin, tógann Micil Shéamais a

cheann amach as agus an dríob chéanna air. —Anois an t-am

agaibh, arsa Diarmaid linn féin, chun bhur gcaolán do shéideadh

amach. —-Cad é, a Dhiarmaid? arsa mise. —-Cod-liver oil, ar seisean.

Chuireas mo cheann os cionn an bharaille. —Och, ná bi ag

bolathaíl air, arsa Diarmaid, ach ól siar é, agus cuirfidh sé smior id

chnamha, rud na fuil iontu. Thugas fe agus thogas lan mo bhéil

dó, ach dar go deimhin, dá bhfaighinn mile punt, ná féadfainn é

scaoileadh siar, bhí blas comh gránna san air, agus dá bhrí sin

chaitheas amach é: —Och, th’anam “on riabhach, arsa mise, conas

a dh'ólann sibh é? Lena linn sin, do chuala scréach ó Thomás.

—-Fh'anam “on diucs, a Mhuiris, féach soir ar na chocolates go

léir ag an Rí.

Seo linn gan an tarna focal do ra. Bhi comhra mhór oscailte aige

agus boscaí dearga istigh ann agus é á dtégaint amach ar an ngrean.

-——Seo anois, a bhuachaillí, má ta fiacla maithe agaibh! agus do

shín sé bosca do gach duine againn. Do ghabhamair buíochas leis

an Rí agus seo linn soir t measc na gcloch. Shuíomair síos ar ár

sástacht gan focal cainte as éinne againn ach ag cogaint go dicheall-

ach, agus deirim leat nach fada go bhfuaireamair blas an seachtú

crosán orthu, mar do bhíodar an-láidir. —Th'anam “on diucs, a

Thomais, nach maith a dheineamair agus teacht. —Th'anam ‘on

diucs, is fíor duit é.

Bhí fothram agus fuarmáil anois ó cheann ceann na trá; mar fé

mar a thagadh an naomhóg isteach i gcónaí, bhí gach éinne ag obair

go cruaidh ag iompú baraillí agus comhraí suas ar an mbarra

taoide. Bhiomair lár na trá siar nuair cé bheadh ag iompú baraille

aníos ach Peig Mhór agus Máire Mháire Eoin. Bhí an-obair ag an

mbeirt á fháil ón mbaraille, agus an riabhach dúinn ná gur thug

cabhair dóibh. —Mhuise, mo chroí go dec sibh, arsa Peig, is maith

i an óige, agus fé mar a dúirt an dreoilín fadó, nuair a tharraig sé an

phiast as an sioc ... —Cad dúirt sé, a Pheig? arsa mise. —Á, ar

seisean, is brea é an neart, agus is é an sceal céanna ag beirt againn

€. Bhiomair ag iompú an bharaille suas linn i gcónai agus gairi an

domhain againn á dhéanamh fé Pheig agus a cuid ráiméise, mar

réadóir mór is ea i. Is gearr gur bhuail cloch mhór linn. —Mo

ghrása Dia, arsa Peig, dá mbeadh sé inár gcumas é chur thar an

gcloch san, do bheimís ar muin na muice. Guala ar ghuala, a

chairde, ar sise ag baint searradh as a slinneánaibh agus ag déanamh

fé isteach. D'imríomair ár neart in aonacht air agus do chuireamair

do dhroim na cloiche é. Ní raibh a fhios againn fós cad a bhí istigh

ann; ach más ea, ní fada a bhíomair mar sin, óir nuair a thit an

baraille ar an dtaobh eile síos don gcloich, do phléasc na fonsaí

agus do thit an baraille as a chéile. Lena linn sin, cad a scéithigh

amach ach úlla breátha dearga, gach hop acu ar nós liathróidí, agus

seo leo ar fuaid na trá.

—Och, arsa Peig, tá an scéal ina phraisigh. Seo léi, i féin agus

Maire Mháire Eoin, á mbailiú aris: ach más ea, ní raibh bean na

páiste ná go raibh sa sciobadh anois. Sin é an áit go raibh an gleo—

Peig thoir agus Máire thiar agus gach diabhal! agus deamhan acu

á chaitheamh ligint do sna húlla; ach dar fia, nuair a bhíodar réidh

leo, gurbh fhuiriste a raibh bailithe ag an mbeirt do chomhaireamh.

Agus comh fada liom féin agus le Tomas, deirim leat na rabhamair

siar ar an seilg in aon chor, agus an méid a bhí bailithe againn, do

chuireamair i bhfolach sa cheann toir don dtráigh iad.

Ar ár slí anoir arís dúinn, do thugamair fé ndeara beirt fhear

thuas i bPoll Shiobhán de Lóndra agus rud éigin acu á dhéanamh

fé cheilt. Seo linn suas. Ni fheacadar fós sinn. Cad a chifimis ach

bosca deas suaithinseach ná raibh a leithéid sa tráigh agus é lan do

uaireadóirí. —O a Thiarna, arsa Tomás, féach na huaireadoiri: Do

chualadar uaidh é sin agus do chlúdaigh an bosca go tapaidh. — Fág

an áit sin, arsa Peats Léan ag rith “ar ndiaidh chun an teitheadh do

chur orainn. Seo linn. I gceann tamaill stadamair. —Hucs! arsa

Tomás, tá a fhios againn cad tá agaibh. —Fág mo radharc, arsa

Peats Léan go bagarthach ag breith ar chloich. —Hucs, hucs!

arsa sinne in aonacht ag imeacht linn an tráigh siar.

B'é deireadh agus críoch na mbeart é go rabhamair tuirseach ó

bheith ag féachaint ar an raic go léir —Th’anam “on diucs, a

'Thomáis, cad mar gheall ar dhul ag féachaint ar an long? —Ó a

thiarcais, ar seisean, tá an ceart agat. Amach linn, agus nuair a

thánamair go dtí béal na sli, do bhí Seán Liam agus beirt eile ansan

romhainn agus bosca mór acu á oscailt. —Fan go bhfeicfeam cad

tá sa bhosca so, arsa mise le Tomás. Ní fada a bhíodar leis nuair a

bhi an ceann bainte acu as le tuaigh, agus do bhi se istigh ann rolla

mór casta ar a chéile ar nós gloine, --Dar fia, arsa Seán Liam, go

bhfuilimíd comh dall agus a bhíomair riamh. —Fan go foill, arsa

Muiris Pheats ag tarrac bosca maitseanna amach as a phóca.

Tugann maits don stuif a bhí sa bhosca. Comh luath agus a

bhuail an maits air do thóg se tine go tapaidh, do rith an lasair

tríd agus glór uafásach aige á dhéanamh. —O, dar cnaíosc, arsa

Seán Liam, druidíg siar amach uaidh, mar déanfaidh sé díobháil.

—Mo ghrása Dia, arsa Peig Mhór, ta an diabhal déanta agus an

baile beag dóite.

Do theitheamair go léir isteach i bPoll Shiobhán de Lóndra agus

d'fhanamair ansan faid gach n'fhaid go gcloisfimís an phléasc a

dhéanfadh sé, ach dar fia níor dhein. D'éiríomair amach arís, agus

más ea ba mhór go léir an leathadh a baineadh as ár súile. Do bhi

an lasair an uair sin ag dul in airde sa spéir agus fothram thar barr

aici. —Go dtuga Dia grásta na foighne dhúinn, arsa Peig, ní raibh

aon choinne agam ná go gcuirfeadh sé an tráigh agus a raibh ann

ina mionrabh in airde sa spéir.

Lena linn sin, cé bhuailfeadh an tslí anuas ach an máistir agus

saothar an domhain air, mar fear mór beathaithe dob ea é. —Cada

dhóigh an bosca? ar seisean. —Mhuise, a mháistir, arsa Seán Liam,

gur tórmach mór a theacht ina mharbhlao é, agus ná raibh aon

choinne agam ná go bpléascfadh sé. —Cad a bhí ann? arsa an

máistir. —An riabhach a bhfeadar cad a bhí ann, a mháistir. Bhíos

féin agus Tomás an uair sin ag féachaint ar an ngríosach a bhí i

ndiaidh an dóiteáin, agus do thugas fé ndeara blúire dhó gan dó

fós. Do shíneas go dtí an máistir é. —Hó hó, ar seisean ag breithniú

air, is mór an trua go deo é bheith dóite, mar gelatine a bhi

ann, stuif an-dhaor ar fad.

—Och, Dia linn, arsa Sean Liam ag tochas a chinn. nach mor an

ball airgid ata dóite againn. —Mo ghrasa Dia, arsa Peig ag sineadh

a dha láimh uaithi amach, an méid atá agamsa le rá, agus ni dóigh

liom gur féidir aon bhrabúch a dh'fháil air, is é sin, dá mbeadh a

fhios ag na fearaibh cad é cúram gach ruda, cad air gur maith é,

agus cad é a luach, ná beadh éinne bocht ar a gcine ar feadh seacht

nglún.

Seo liom féin agus le Tomás an bóithrín suas. Nuair a thánamair

lastuas don Leaca Dhubhach, dob uafásach an radharc a bhí os

comhair ár súl, gan faic le feiscint againn ach raic, raic—gan aon

aifeis, do shiúlófa ó Speir Chuas na Rón amach trasna na bá agus

do thiocfá i dtalamh in Inis Tuaisceart gan cos leat do fhliuchadh, do

bhí a oiread san do bhéilí cadáis, do bhoscaí agus do chomhraí

agus do ghleothálacha ar an bhfarraige. —Ó a thiarcais, arsa Tomás,

conas a thug aon long léithi an méid sin ar fad? — Dar fia, a Thomáis,

arsa mise, ní féidir léamh air mar scéal,

Is gearr anois go rabhamair ar radharc Charraig an Lóchair, mar

a raibh an long buailte. Bhí a dhá crann in airde os cionn an uisce

agus a simné comh maith. —Nil aon bhaol ná go bhfuil sí mór go

maith, arsa mise le Tomas, mar feach an bha farraige atá idir an dá

chrann. Bhí seanmhná an bhaile anois ina suí ar a gcorrghiob ag

féachaint uathu amach: naomhóg ag teacht go dtí an caladh le

ládáil do gach aon tsaghas agus naomhóg eile ag imeacht tar éis a

ládáil féin a bheith curtha isteach aici; macalla ins na cuaiseanna

ag fuaim láidir na mbuillí a bhí á bhaint amach as na comhraí ar

bharra na farraige, mar ni raibh naomhóg gan tuaigh inti. agus aon

chomhra mhór nárbh fhéidir leo a thógaint isteach, ní raibh acu le

déanamh ach an ceann do bhriseadh leis an dtuaigh, agus mura

dtaithneodh an stuif leo, é scaoileadh uathu; fuaim na mbuillí

sin ag imeacht trí gach cuas agus scoilt, agus an rón a chuireadh a

cheann anios chun a dhóthain aeir a thógaint, ni bhiodh ach a

chaincin anios aige nuair a chloiseadh se fuaim na mbuilli, agus sios

leis aris go faitiosach.

I gceann tamaill eile, do chonaiceamair naomhóg bun Rinn an

Tobair aniar agus bad ina diaidh go raibh beirt mhairnéalach inti

leis an long a bhí buailte, dar ndóigh. Do chuireamair go léir dínn

ins na cosa in airde fé dhéin an chaladh. Seo aniar an naomhóg

agus an bád ina diaidh, agus tógadh amach ar an slip iad. Do labhair

an Rí leo agus do fhreagair duine acu é. Thugas féin stracfhéachaint

isteach sa bhád, agus cad a chífinn ach fear eile, é sínte ar a bhéal

agus ar a fhiacla agus gan aon chor as. —Ó a thiarcais, a Thomáis,

féach an mairnéalach marbh atá istigh sa bhád. D'fhéach Tomás

isteach inti agus tháinig dhá mhogall shúl dó. —Ó, th'anam ’on

diucs, ar seisean, tá sé marbh. Lena linn sin, do chuaigh Tomas

Ó Cearna agus Sean Thomáis isteach inti agus do thógadar amach é.

Bhi an t-anam fós ann ach amháin nárbh fhéidir leis seasamh.

Thoégadar suas le cabhair a chéile é go dtí tigh Mhicil Neil.

—-Féachann an scéal, arsa an Rí leis an mairnéalach a bhí ina

sheasamh taobh Jeis, go bhfuil an fear thuas an-lag. —O tá, arsa an

mairnéalach. —Conas a tharlaigh don long dul ansan isteach aréir?

arsa an Rí arís. —Do tharlaigh, arsa an mairnéalach, is mise an

captaen agus is é seo an máta agus mairnéalach is ea an fear thuas.

D'fhágamair Nua-Eabhrach le teacht go Lundain agus gach saghas

ar bord againn. Ar ár slí aniar dúinn, do fuaireamair tuairisc go

raibh long fá thoinn ar an líne romhainn agus faire amach a bheith

againn. —Tuigim go maith thú, arsa an Ri ag cur crothadh ina

cheann.

-—Níor dheineas féin ansan, arsa an captaen, ach an line d'athrú

agus imeacht soir ó thuaidh. Do tharlaigh ansan gur thit an ceo,

agus dá bhrí sin ní raibh a fhios agam cad é an pointe don gcruinne

go rabhas, agus do bhíos dall amach. —Ni nach ionadh san, arsa an

Ri agus cuireann crothadh eile ina cheann. —Is e rud a dheineas

ansan, arsa an captaen, an long do dhíriú siar ó dheas, agus an

riabhach di ná gur bhuail ansan isteach; agus an dóigh leat, leathuair

a chloig sarar bhuail si, ná gur scríob sí do charraig éigin. —An fial

mé go gcreidfinn ansan tú, arsa an Ri, mar ni fhéadfa gan Carraig

an Eireabaill do bhualadh ar an dtreo gur ghabhais.

—Timpeall a trí a chlog ar maidin is ea bhuail sí, arsa an captaen,

agus do thugas ordú dom chuid fear na báid do chur ar snámh

agus bheith istigh iontu. Tháinig gach duine saor aisti, ar seisean,

trí báid ar fad a bhí ann, agus ní fheadar “on domhan cár ghaibh

an dá cheann eile. —Ó, ambriathar féin go bhfuil siad san beo,

arsa an Rí, mar do chonacthas trí Bhá an Dainein soir inniu iad.

-—Ó, tá san go han-mhaith mar sin, arsa an captaen ag cuimilt a

dhá bhois ar a chéile. Do cheapas ansan, ar seisean, gurbh fhéidir

dul ar an dtalamh mar ar bhuail an long. Agus an mairnéalach atá

imithe suas, dúirt sé liom téadán do chur trasna ar a chom féin agus

go mbeadh a fhios aige cad é an sórt an talamh a bhí ann. Fuaireas

an téadán agus chuireamair trasna ar a chom é, agus amach leis "on

pholl. —Ó, a Thiarna, arsa an Rí, is dócha go raibh sé an-dhorcha

ins an am san. —Ní chífeá méar a chur it shúil, arsa an captaen.

— Well well, arsa an Rí agus dúnann a shúile ins an am chéanna ag

déanamh trua dhóibh.

—Sea, arsa an captaen, do shnámhaigh sé isteach ansan, agus

sinne ag coimead na téide. Bhí sé leathuair a chloig go maith san

uisce, agus más ea níorbh fhéidir leis dul i dtalamh in aon áit, agus

ina theannta san do bhí an-shlotharam tarraic ar na clocha.

Dheineamair amach ansan gur thalamh éigin iargúlta é ná raibh

éinne beo ina chónaí ann. Ach ambriathar, ar seisean ag féachaint

ina thimpeall, go bhfuileann sibh ann—daoine breátha dea-

ghnúistineach go maith, tuisceanach múinte béasach fáilteach

flaithiúil. —An fial mé, arsa an Rí, go bhfuilimíd an-bhuíoch duit as

ucht do mholadh; ach geallaim duit, ó thosnaigh an cogadh, gur

mó duine sábhálta ón bhfarraige anso againn, agus comh fada le

friotháladh maith a dhéanamh orthu, do fuaireadar a raibh againn

le tabhairt dóibh. Is dócha, arsa an Rí arís, go bhfuileann sibh fuar

fliuch ansan—téanaig oraibh suas fén mbaile.

Nuair a bhí na mairnéalaigh timpeall agus trí huaire chloig ar

an mbaile agus iad déanta suas go glan córach, d'fhágadar slán ag

muintir an Oileáin agus tugadh amach go Dún Chaoin iad.

Ba mhór an fhlúirse agus an fhairsinge bhí ins an Bhlascaod anois,

gach uile shórt bidh, éadach ó bhonn baitheas, agus gan fear bean

leanbh ná páiste ná go raibh uaireadóir ina phóca aige; gan pingin

airgid ag imeacht ach é ag teacht isteach leis an dtaoide i gcónaí,

gach rud a dh'iarrfadh do bhéal ach amháin an siúicre—do leagh-

aidh sé sin go tapaidh nuair a fuair sé an t-uisce.

Seachtain ina dhiaidh sin, do tháinig stoirm mhór aniar

'duaidh go raibh gach banc ag briseadh agus ag réabadh,

tarrac ag dul ar an bhfear glas, glór uafasach ag na tonnta ag

briseadh isteach ar an dtráigh, madrai uisce ag feadail san oíche

do dheascaibh na scríbe mar is gnách; fuaim ag caimfheothan

gaoithe i measc na bpóirsí, agus ba dhóigh leat gach am go sciobfadh

sí an ceann don dtigh. Bhí súil gach duine in airde anois, mar ná

feadair éinne cad d'éireodh as an long dá mbrisfeadh an stoirm i.

Dá bhrí sin, ní mór an codladh a bhí á dhéanamh acu ach ag faire

ar na tránna agus ar na cuaiseanna agus ag imeacht suas chun

an chnoic ag breithniú ar an long.

Maidean Luain do bhí ann. Bhíos féin agus Tomás ag caint le

chéile ag bun an bhóithrín, gan aon chuimhneamh ar aon scoil

anois againn ach ar an raic agus ar na cladaí. —Cad mar gheall ar

dhul siar go Tráigh Ghearai, arsa mise leis, feach an bhfaighimis

aon raic caite isteach ann? —Th’anam “on diucs, téanam, arsa

Tomás go fonnmhar. Seo linn an bóthar siar go mear, ardscríob

ins an am san ann agus feadaíl aici trasna Mám na Leacan aniar.

Nuair a shroicheamair an Duimhe, do chaitheamair greim do

bhreith isteach ar a chéile, mar bhí an gála an-láidir ar fad. Seo linn

síos go dtí an tráigh.

Is ansan a bhí an fothram uafásach, an slothram agus an suathadh.

Do bhriseadh tonn mhór éachtach isteach, réabadh sí léithi aníos an

grean, agus nuair a bhíodh sí ag scuabadh léithi amach arís, do

bhíodh clocha agus grean aici á chur tharna cheile, agus chaithimis

ár méara a chur inár gcluasa leis an bhfothram a bhi ann aici. —O

a thiarcais, a Thomais, na téimis sios in aon chor—do bhafai sinn.

—Ta an ceart agat, ar seisean agus cuma eaglach air.

Chasamair suas aris. —An bhfuil a fhios agat ca ragham? arsa

Tomas, siar ar Speir Chuas na Rón ag féachaint ar an raic sa Leaca

Dhubhach. Seo linn an Duimhe suas, fuaim agus fothram ag an

ngaoith trasna na Speire aduaidh, greim an duine bhaite againn

ar a chéile, agus ó am go ham do leagadh feothan gaoithe beirt

againn ansúd ar an dtalamh. D’éirimis aris, gach re tamall againn

ag dul ar aghaidh agus gach re tamall ag dul ar gcúl, —Is dóigh

liomsa, arsa Tomas, nach aon iontaoibh dul siar ar an Speir.

Ni raibh an focal as a bhéal nuair a clúdaíodh beirt againn le

streanc farraige a ghaibh aniar do dhroim na Speire, agus cuireadh

an braon isteach ó bhonn baitheas orainn. Do baineadh an bonn

dínn agus sinn inár dhá liosta sínte ar an dtalamh ar feadh cúig

nóimintí sarar fhéad éinne againn labhairt. —Ca bhfuileann tú, a

Thomáis? arsa mise in ard mo chinn. —Taimse anso, arsa Tomás

am fhreagairt go hardghlórach. Ansan do chuimlíos bos dom

shúilibh, agus is ea chonac Tomás ag déanamh an rud céanna.

D'éiríos im sheasamh, agus más ea tuigeadh dom go raibh tonna

meáchaint im chorp ag an bhfliuchan. —Éirig, a Thomáis, arsa

mise, sara bhfaighimid an rud céanna aris, nach linne a bhi an

t-ádh nár chuaigh siar, mar is dócha go mbeimis dulta le haill.

Shiúlaíomair linn suas ansan go dtí Speir Dhuinnlé. Bhí scalladh

maith gréine anois ann, agus dá bhrí sin do chaitheamair dínn anuas

go dtí an gcraiceann, beirt againn suite ansan agus sinn “ar dhá

ngealt ag fáscadh an uisce as ár gcuid éadaigh. Leathnaiomair

amach fén ngréin iad agus thugamair leathuair a chloig go maith

dhóibh ar an gcuma san. Bhí ár bhfiacla ag cnagarnaigh ar a chéile

leis an bhfuacht. ——Dar fia, arsa Tomás, gur dócha go bhfaighimid

eitinn as so. —Ni haon iontaoibh é, arsa mise. I gceann tamaill, do

chuireamair orainn aris. —Ta smut maith don uisce tráite 6 shin,

arsa Tomás, nar mhaith an rud tabhairt fén dtráigh aris? —An-

cheart, arsa mise.

Seo linn siar síos isteach ar an dtráigh, mé'féin sa cheann toir

agus Tomás sa cheann tiar. Is gearr ins an chuardach dom go

bhfuaireas píosa breá do leathar dubh; agus más ea, ní raibh sé

ach priocaithe don ngrean agam, agus mé ag gliúcaiocht air, nuair

a chuala Tomás ag glaoch orm. D'fhéachas siar, agus is ea bhí sé

ansan ina sheasamh ar chloich, an t-uisce ina thimpeall agus rud

éigin dearg aige 4 chrothadh san aer. Seo liom siar, agus cad a

bheadh aige ina laimh ach piosa brea do leathar dearg. —Th’anam

‘on riabhach, conas a thiocfair isteach don gcloich sin, a Thomais?

arsa mise. —O, tiocfad, a bhuachaill, ar seisean go gealgháiritheach

ag léimeadh amach ins an uisce agus ag dul sios go dtina chroman.

—Och, an riabhach, a Thomáis, arsa mise, tánn tu go léir fliuch.

—Nach cuma liomsa, arsa Tomás, na fuil píosa brea do leathar

dearg agam? —Ná fuil píosa dubh agamsa? arsa mise, agus táim

tirim.

Bhí sé a cuig a chlog nuair a thugamair ár n-aghaidh soir fén

mbaile, agus stracadh maith ocrais orainn. Más ea, do bhí boladh

na feola le fáil go breá againn agus fuaim aici ag róstadh ins gach

tigh. Nuair a bhuaileas isteach im thigh féin, d'fhéachas ar an urlár,

agus cad a bheadh ach e lan do leathar, streillini, agus dromai móra

bo. —A Ri na bhfeart, ca bhfuairis an leathar? arsa mise lem athair

a bhí ag ithe romham ag an mbord. —Ó, ná fuil na cladaí go léir

lastuaidh lán dó”? ar seisean. —Féach an píosa a fuaireas féin ar an

dtráigh, arsa mise. —Ó tá, ar seisean ag breith air ins an am chéanna,

nach mór an obair ná raibh a thuilleadh ann dó. —Is dócha go bhfuil,

leis, arsa mise, dá mbeadh tráigh mhór ann.

Bhí gach fear agus bean anois ag féachaint amach don dtráigh

rabharta, iad ag imeacht le giolc an ghealbhain ins gach poll cuas

faill tráigh agus scoilt agus ag teacht abhaile tráthnóna le beartáin

mhóra leathair, casóga fearthainne, léinteacha breátha, ceirteacha do

gach saghas, agus caipíní go leor. Níl aon am anois go bhféachfá

uait idir tú agus Mám na Leacan, nó barra an bhóthair, nó an

bóthar siar, ná go bhfeicfeá fear éigin ag déanamh ort agus beart

thiar ar a dhrom. D'imigh seachtain agus mí thart agus gan mé ag

dul ar scoil ná fiú amháin cuimhneamh uirthi, agus fé mar a deir

an seanrá, an rud a théann i bhfaid, téann sé i bhfuaire, agus b'é

an scéal céanna agamsa é leis an scoil. B'é deireadh last na loinge

anois é agus gan faic le fáil ar bharra na farraige, ach gach duine ag

tabhairt fé sna cladaí agus fé sna tránna ag bailiú an éadaigh agus

an leathair. Bhíos-sa agus Tomás rólag agus ró-óg chun dul ins na

cladaí lastuaidh, ach ambriathar más ea ná rabhamair siar ar an

seilg ar a shon ná raibh á chuardach againn ach Cuas Dall, Cuas an

Bháid agus Tráigh Ghearaí.

XV. Biaiste gliomach

Mar a dart cheana, do bhi an scoil ligithe ar lar agam le tamall,

agus mas ea b'é an raic fé ndeara é. Bhíos ag fas suas anois gan cíos

cás na cathú orm. Ni raibh ceachtanna sa bhaile gach oíche ag cur

tinnis orm na ni bhiodh faitios orm istoiche Dé Domhnaigh ag

brath le maidean an Luain. Bhíos imithe ó dhaorsmacht an mháistir.

I mí na Bealtaine 1919 tagann m'athair chugham. —Ni fheadar

“on domhan, a Mhuiris, ar seisean, an mbeadh aon leisce ort biaiste

gliomach a dhéanamh i mbliana? —Th'anam “on diucs, ní bheidh,

arsa mise agus scóp ceart orm. Do dhein sé gáire, gáire a tuigeadh

dom go ndúirt sé istigh ina chroí, Ambriathar féin, a bhuachaill,

ach go mbeidh sé fós ort.

Is orm a bhí an riméad anois, mé im fhear déanta agus bheith ag

iascach gliomach in aonacht lem athair. B'fhada liom uaim an

Meitheamh chun a bheith amuigh ar bharra na farraige. Is gearr

ina dhiaidh sin gur thosnaiomair ar bheith ag deanamh na bpotai,

sinn striopalta go dti an leine ag obair orthu amuigh ar an mbuaile,

agus m'athair crionna suite ar an bhféar glas ag cur barra ar na

miothain.

—Is dócha, a dhaideo, arsa mise, gur mó lá ó dheinis an chéad

phota. —Well, arsa m'athair críonna, ta suas le daichead blian go

maith anois ann. —An b'shin uile? arsa mise go hiontaiseach.

—Sin uile mhuise ambriathar, ar seisean, mar ná raibh an t-eolas

againn orthu roimis sin. —An mar sin é? arsa mise, agus conas a

fuaireabhair an t-eolas? —Neosadsa san anois duit, ar seisean ag

caitheamh uaidh an miothán go raibh barra curtha aige air.

— Sasanaigh a tháinig go Beiginis an chéad uair, ar seisean ag

breithniú uaidh amach ar Bheiginis ins an am chéanna, agus bád

mór acu, agus d'fhanadar ann ó cheann ceann na seachtaine ag

iascach. Sin e an fáth go bhfuil an seanfhothrach le feiscint fós

ann. Aon lá amháin, a Mhuiris, agus sinn ag dul amach go dti

an Aifreann, mé féin agus Seán Fada agus an Rí, agus sinn ag

ramhaíocht taobh Beiginis ó thuaidh ar ár suaimhneas, do chuaigh

mo mhaide féin in achrann i dtéadán. Dhera, tarraig isteach é, arsa

Seán, go bhfeicfeam cad is bun agus barr leis,

—Seo liom á tharrac isteach, agus ambaiste ar gach aon fhea dhó

do bhí corc. B'ait liom é sin, agus is gearr gur bhaindeálas meáchaint

mhór éigin air. Bhíos ag tarrac liom agus ag tarrac liom nó go raibh

sé an-ghairid don ngunnail agam, agus cad a bheadh ann ach pota

agus piardóg mhór dhearg thíos ann, cé ná raibh a fhios againne fós

cad é an sórt breac an phiardóg. Mo chroi ón riabhach, arsa

Sean Fada, gurb é an diabhal féin atá ann—caith i bhfarraige é go

tapaidh. Ná caith, arsa an Rí, ach tabharfaimíd isteach go dtí

x

muintir Shasana é, mar is dócha gurb é sin an t-iasc atá acu á

mharú, pén sort é.

—Sea, ní ansan a bhí an obair ach ag iarraidh é thógaint aníos

as an bpota, mar nuair a chuirinn síos mo lámh chun breith air, do

thugadh an phiardog leim agus gach cleatar aici thios ann. Do chuir

Sean glam eile as: Th’anam “on riabhach, caith amach e idir phota

agus uile, mar is é an buachaill atá ann. Ná caith, arsa an Rí. mar ba

mhór an peaca é sin do dhéanamh.

— Sea, do bhíos léithi riamh agus choíche nó gur thugas aníos i,

agus is anois a bhí an chleataráil aici ag imeacht i leith a heireabaill

ar fuaid na naomhóige. Seo léithi amach fé chosa Shcáin. Do chuir

Sean glam eile as: Mo chroí agus mo chorp ón ndiabhal, ar seisean,

go ndéanfaidh sí siúd obair, agus do léim sé ón dtochta ins an am

chéanna. Tóg bog é, arsa an Rí, ní foláir nó ní mharóidh sí thú.

Ar mh'anam féin mhuise, arsa Seán, na feadrais cad a dhéanfaidh

si siúd, mar tá fuadar an diabhail fúithi——ná feiceann sibh na

spiocai agus na hadharca go léir ata uirthi? Tóg go réidh e. arsa an

Rí arís, go rámhóm isteach go Beiginis, agus beidh a thios againn

ansan cad é an sort é.

—Seo linn isteach, agus más ea do bhí beirt do sna Sasanaigh

romhainn ar an ngrean. Bheannaíodar dúinn agus bheannaíomair

aóibh, Gaelainn bhreá bhlasta ag fear acu fé mar a bhi againn féin.

Dhera, cá bhfuaireabhair an phiardóg? ar seisean. Dar fia, arsa

Sean Fada a fhreagairt, gurb shin ainm nár chualamair riamh. a

dhuine mhuinteartha, D'insíomair dóibh conas mar a fuaireamair

i agus an t-iontas a bhí againn á dhéanamh do sna potaí. Ansan do

thug an bheirt suas go dtí an tigh sinn, agus más ea do chaitheamair

an lá ina dteannta riamh agus choíche nó gur insiodar dúinn conas

na potaí do dhéanamh, agus riamh ó shin tá muintir an Oileáin ag

iascach gliomach. —Dar fia, a dhaideo, arsa mise, nár chuala riamh

é sin uait. —Ó, sin é mar tharlaigh, ar seisean, ag breith ar mhiothán

eile.

‘Mi an Mheithimh ina dhiaidh sin, bhí sé an-bhreá ar fad. Do

chuirfeadh sé gliondar ar do chroí féachaint uait ar an bhfarraige,

an fiach dubh stadaithe ar chloich agus a sciatháin ar leathadh aige,

an circin trá agus an rilleog ag sealgaireacht dóibh féin i measc na

gcloch, an caobach agus an faoileán ag priocadh na mbairneach,

an bairneach féin ag bogadh a ghreama agus an miongán mar an

gcéanna, an portán agus an donán ag teacht amach as a dhaighe

féin le ciúnas na mara chun an t-aer aoibhinn cumhra do shlogadh,

agus dá bhri sin niorbh aon ionadh don bpeacach suáilceas aigne

do bheith air ag siúl an bhóthair.

Nuair a bhi na potaí déanta againn gan cháim, do thugamair ár

n-aghaidh siar fé Inis na Bró, mé féin m'athair agus m'uncail. Ba

mhór an t-athrú saoil domsa é, ni nach ionadh, seilg fir agam á

dhéanamh anois. Chuireamair pota amach ins gach scoilt lastuaidh

siar do Inis na Bró. Áit fhiain iargúlta go maith, faillte móra

diamhaire os mo chionn, na céadta agus na mílte éanlaithe ag

neadú iontu—an forcha, an fuipin, an crosán, faoilean na droma

duibhe, an chánóg, an guardal, an fiach mara, agus iad go léir

neadaithe le chéile ins na faillteacha fiaine: róinte ina gcúplaí anso

is ansúd á ngrianú féin in airde ar na clocha, a scréach féin ag gach

éan agus a liú féin ag na róinte, an plána ar an bhfarraige le linseach

ach amháin na cuilithíní beaga a bhíodh ag imeacht leo isteach agus

glug-glag acu suas trí sna scoilteacha. Mé féin suite i lár na naomh-

óige ag tabhairt gach ní fé ndeara agus m'aigne comh sásta an uair

sin le haon mhac máthar, Anois is arís do chínn éan dearg ag teacht

chugham isteach ón muir agus beart salán ina ghob aige, agus dá

bhrí sin do rith smaoineamh isteach ar m'aigne ar nádúir na n-éan,

gur mhór an chiall a bhí acu agus bheith ag soláthar do sna gearr-

caigh: agus bhios ag siormhachnamh mar sin cad e an difriocht a

bhí idir nádúir an duine, nádúir an éin, agus nádúir an roin—sinne

ansan ag iascach gliomach chun sinn féin do bheathú, an t-éan

dearg ag soláthar don ngearrcach, agus an rón sínte in airde ar an

gcloich tar éis obair chruaidh do dhéanamh—agus dúrt liom féin

sa deireadh gurbh ait é toisc an tsaoil.

Nuair a bhi deireadh na bpotaí curtha i bhfarraige againn, do

chuamair in airde san oileán. Ba mhór an t-aoibhneas ach bheith

in airde inti, na clocha i riocht pléascadh le teas, rabháin ar gach

orlach don dtalamh agus bláthanna geala ag fás ar gach rabhán,

mé féin suite ar cheann acu agus éanlaithe ina gcéadta ina stad

orthu im thimpeall, a lán eile acu ag eiteallaigh san aer agus cleatarail

an domhain acu ag teacht isteach ón muir, ceo brothaill ag imeacht

do dhroim gach sléibhe agus in íochtar gach faille, bóthar ar dhath

an óir ar m'aghaidh amach idir mé agus Ceann Bré, agus gach

cuilithín ag spréacharnaigh le taithneamh na gréine.

D'éiríos im sheasamh agus do dhearcas im thimpeall. Ní raibh

m'athair ná m'uncail le feiscint agam. Thugas m'aghaidh ó thuaidh

díreach tríd an gClais Bháin. Bhí coiníní ina gcéadta ag teitheadh

uaim ar gach taobh. Leanas ó thuaidh nó gur thána go dtí barra

Chladach na Mairnéalach, mar a bhfuil na céadta troigh ar aoirde.

Bhí eanlaithe le feiscint agam neadaithe isteach sa bhfaill dubh.

a thuilleadh acu ag teacht isteach orm ón muir sa tslí gur cheapas

gur ag déanamh clis orm a bhíodar, mar do dheinidís isteach orm

lom díreach corp ar aghaidh, ní mór ná go scriobaidis a sciatháin

diom féin, ansan amach leo ins an scriob chéanna agus an scriob

chéanna isteach arís. D’fhéachas síos ansan ar an gcladach a bhí

faid mo radhairce fém bun, agus is ea thugas fé ndeara na róinte

sínte in airde ar gach scairbh. Thugas tamall deas ansan ag breithniú

uaim agus ag éisteacht le glór na n-éan, liú na róinte, agus fuaim na

dtonn, agus ansan do thugas m'aghaidh suas arís fé sna Bearna,

an cnocán is aoirde ins an oileán, rabháin bhoga fém chosa agus

radharc fairsing scópúil tharm ó dheas ar Uíbh Ráthach agus ar na

Sceilgí, mar a neadaíonn an gainéad, agus as san soir ar Bhá an

Daingin agus ar Cheann Chiarraí. Bhíos suite ansan ar rabhán breá

bog go rabhas síos go dtí mo leath ann, agus mé ag síorsmaoineamh

agus ag machnamh ar dhéantús an domhain, nuair a chuala an

fhead ghlaice. Thógas mo cheann agus dhearcas timpeall, ach más

ea ní fheaca éinne. Ansan, stracfhéachaint a thugas faid mo radhairce

sios fé dhein na hinneonach, mar a raibh an naomhóg ródálta

againn, do chonac m'athair ina sheasamh, a chaipín ina láimh aige

agus é ag sméideadh orm. D'éiríos. Dar fia, arsa mise, tá siad ag

imeacht ag tarrac na bpotaí.

Seo liom le fánaidh an chnoic síos agus gach pocléim agam ó

rabhán go rabhán. Leath slí síos, do baineadh geit asam, mar do

chuala an screach nimhe fem chosaibh. D’fheachas, agus cad a

bheadh ach mé léimithe sa drom ar choinín a bhí suite ar a chorr-

ghiob idir dhá rabhán amuigh i mbéal an phoill. Do bheireas air,

ach más ea do bhí an t-anam séidte agam as, ceann breá saille. Seo

liom aris le fánaidh agus laochas an domhain orm coinin a bheith

agam gan madra gan slat, rud ná déanfadh Cos fé Chrios an lá is

fearr a bhí sé. Stad ná staon níor dheineas nó gur bhaineas amach

an inneoin.

Bhí an bheirt istigh sa naomhóig romham. Seo linn an Bealach

Caol siar; gan corraí tarraic ar na clocha, an chorriasc ina stad ar

m'aghaidh isteach agus a scrogall ina sheasamh in airde díreach

aici, fé mar a bheadh sí ag faire ar bhreac; an circín trá agus an

rilleog in aice léi, agus ba dhóigh leat gur fathach an chorriasc suas

leo; ach ba chuma é, mar is beag an t-eagla a bhí orthu roimpi—

féach gurb iontach é an nádúir. Bhíomair ag tarrac linn anois nó

go raibh an ceann déanach tarraigthe againn, agus más ea, is deas

an taoscán gliomach a bhí againn.

Do bhí mí caite go maith anois agam ar an bhfarraige agus mé

comh sásta le diúc ag teacht abhaile gach tráthnóna agus ag imeacht

gach maidean le giolc an ghealbhain agus brothall ceart ins an

aimsir. Ach aon lá amháin ina dhiaidh sin, go rabhamair ag iascach

mar ba ghnách, do thugas fé ndeara an difríocht a bhí ar an áit an

lá san seachas an mí roimis sin. Ní raibh an radharc breá úd le

feiscint agam, ní raibh an gliondar úd ar mo chroí, ní raibh an t-éan

ag cantaireacht dó féin, ní raibh an rón á ghrianú féin ar an scairbh,

ní raibh an chorriasc, an circín trá ná an rilleog ar bhruach na

farraige ag priocadh na mbairneach, ní raibh an bóithrín ar dhath

an óir le feiscint i mBá an Daingin, ná na cuilithini ag glioscarnaigh

le taithneamh na gréine, ni raibh an brothall ud ag imeacht i gcom

na gcnoc, na an coinín amuigh suite ar a chorrghiob ar an rabhan

agus a chluas cocalta—ni raibh, a léitheoir, mar ni raibh an la fé

dhóibh. Do bhi scríob do ghaoith aneas ann, agus an ait go mbíodh

glug-glag roimis sin ann, is ea bhi fuaim uafásach anois ag na tonnta

a stealladh féin in aghaidh na gcloch, gan scréach éin le cloisint

agus fiú amháin gan é le feiscint ach sáite isteach i bpoll, agus an

coinín comh maith; scamaill mhóra ag imeacht trasna na spéire

agus iad i riocht titeam le meáchaint na báistí; glór ag an ngaoith

á dhéanamh trí sna cuaiseanna, na bláthanna geala úd uaim in

airde á chasadh ar a chéile ag an scríb, agus ní gliondar a bhí ar

mo chroí ach fuacht agus anró.

— Dar fia, arsa m'athair, gur dóigh liom go bhfuil drochfhuadar

fén lá agus go mb’fhearra dhúinn bheith ag baint an tí amach. Seo

linn ag rámhaíocht ar ár lándicheall amach direach go dtí Ceann

Scillit go dtiocfaimis os cionn na gaoithe chun an seol do chur in

airde, Do bhí an craiceann ar fad imithe dom lámha ag an rámh-

aíocht chruaidh chealgánta, ach nuair a shroicheamair Ceann

Scillit, tarraigíodh in airde an seol. Bhíos féin i lár na naomhóige

agus an greim ar an siota agam, gach streall sáile ag teacht isteach

inti, an fharraige aici 4 brú roimpi amach, glór uafásach ag na

tonnta ag briseadh 'ár dtimpeall, bóthar geal do shobal ina diaidh

aniar, feadaíl ag an bpuilin ar bharr an chrainn, an bháisteach ag

titeam go trom ach ná raibh aon bheann againn uirthi, mar do bhí

culaith mhaith ile orainn. A thiarcais, nár mhór an siúl é—nuair a

thagadh an feothan i gcónaí, do luíodh an naomhóg comh mór fé

uisce agus go dtógadh sí streall mór sáile. Is mise ná raibh istigh

liom féin anois—an sáile ag imeacht san aer agus an scríob ag

séideadh riamh agus choíche nó gur thánamair ar an gcaladh; agus

deirim leat, a léitheoir, nach mór an fonn a bhí orm bheith ag cur

síos ar bhreáthacht agus ar gheanúlacht na háite ná ar na héanlaithe

mara dom athair críonna an oíche úd.

— Dar fia, a Mhuirisin, ar seisean, ach go bhfuil an chéad lá do

strácáil an tsaoil beirthe inniu ort. —Is dóigh liom, a dhaideo, arsa

mise, gurb é an t-iascach díg. —Bí go deimhnitheach dó san, a ghrá

dhil, ar seisean.

XVI. An cleamhnas/h2>

Is mó ráfla agus caint sheanbhan a bhíonn ag imeacht i rith na

hInide, cois tine, i mbdithrin, i ngort, ar an dtráigh, nó ar mhullach

an chnoic. Do chífeá seanmhná ag bothantaiocht 6 thigh go tigh

ins an am san na cífeá aon am eile don mbliain. Is é mo mhor-

thuairim go n-aontdédh a lan leis an gcaint sin, mar ni gan údar ata

sé ráite agam. Chonac féin iad agus dathacha iontu i rith na bliana,

ach comh deimhnitheach agus tá cros ar an asal, do bhainidis sin

searradh as na seanchnamha san Inid, agus amach leo ó thigh go

tigh ag lorg scéalta, suite ansan cois na tine, seandhúid acu á síneadh

chun a chéile, agus mura mbíodh paidreacha acu, ní lá fós é. Nuair

a bheifeá ag siúl an bhóthair, chífeá beirt triúr acu suite ar a

gcorrghiob anso is ansúd agus gan ar siúl acu ach cleamhnas an

bhuachalla so agus cleamhnas an chailín úd a bheith déanta, agus

cé gur cleamhnaistí bréige iad go léir, ba chuma é—chreidfidis na

leipreacháin, mar cuireann sé suáilceas aigne orthu bheith ag caint

mar sin, is dóigh liom féin.

An riabhach dom féin ná gur bhuail siar go dtí tigh sheanNeil

lá breá Inide. Bhí sí suite sa chúinne romham go haonarach agus a

dúid ina béal aici.

— Dia anso, arsa mise nuair a chuireas mo cheann isteach. —Bail

ó Dhia ort, a ghrá dhil, arsa Neil, suig aníos chun na tine, tá an

lá beagainin fuar. —Ambriathar go bhfuil, a Neil, arsa mise ag suí

sios ar an gcathaoir cois tine a bhí snoite go maith ag an aois.

—Mhuise, an bhfuil aon nuacht ón dtaobh amuigh agat? arsa Neil.

— Níl mhuise, a Neil, arsa mise, mura bhfuil sé agat féin. —Dhé mo

léir agus peacaí mo shaoil, ar sise, ní fheadar cá bhfaighinnse

scéalta suite anso ó lá go lá, a ghrá dhil. —Ach bíonn an-chab ar

na seanmhná a thagann isteach chughat chun aighnis, a Neil, arsa

mise, —Mhuise, ní mór an tor a thugaim ar a lán acu, ar sise, mar

is é an rud is mó a thugann chugham isteach iad ná tobac, agus dá

bhfaighidís é sin, bheadh sleabhac chun cainte orthu. —Ach is

dóigh liomsa, arsa mise, mura bhfaighidís é sin uait, ná beadh aon

mhaith iontu. —Ó mhuise, beagán ratha orthu, arsa Neil, dá mbeadh

aon ni le déanamh acu, ní chughamsa a bheidís ag teacht. —Ó

well, a Neil, arsa mise, ná fuil a fhios agat gur brea i an chuideachta?

—Ó, admhaim, arsa Neil ag baint stracadh don seáilín siar ar a

ceann a bhí ag titeam anuas ar na súilibh aici.

—Caithimis uainn iad mar sheanmhná, arsa Neil aris ag breith

ar an dtli agus ag priocadh na tine san am chéanna, ach ar chualais

éinne bheith ag pósadh? —An riabhach a gcuala, a Neil. arsa mise.

—Cad mar gheall ar Sheán na Tae, arsa Neil go hiseal sa tslí dhuit

gur dhóigh leat go raibh faitíos uirthi go gcloisfi i, ná fuil sé in am

ag an mbranach san crioch éigin a chur air fein? —Ambriathar

féin ach go bhfuil na fiacla caite go maith anois aige, arsa mise.

Lena linn sin, cé thiocfadh isteach ach Maire Ni Dhala. —Bail ó

Dhia anso oraibh, arsa Maire. —Dia is Muire dhuit, arsa Neil á

socrú féin sa chúinne agus miongháire ina béal, mar. fé mar a

mhachnaíos féin, gur thuig sí go raibh a lán scéalta ag Máire.

—Suig aníos anso, arsa Neil. Do shuigh Máire ar a corrghiob in

aice le Neil, agus ambriathar féin, más ea, gur thug Neil a seandhúid

do Mháire go tapaidh chun fonn cainte do chur uirthi, is dócha, fé

mar a thuigeas. —Sea, is dócha nár chualaís aon nuacht ar do

chamruathar, a Mháire, arsa Neil. Níor fhreagair Máire fós ach i

i riocht i féin do thachtadh leis an ndeatach a bhi aici á bhaint as an

seandhúid.

Sa deireadh do labhair si. —Dar fia, ar sise ag féachaint isteach

i gcorplár na tine, go bhfuil cleamhnas déanta don bhfear san

amuigh ó aréir. —Mhuise, cen fear e? arsa Neil ag baint crothadh

aisti féin agus ag tarrac a cóta dearg isteach féna cosa. —An

Gearaltach, arsa Máire ag deimhniú lena ceann do Neil. —Mhuise,

beannacht Dé dhílis le hanman do mharbh, arsa Neil ag baint

searradh siar as a drom agus ag tarrac osna. —-Dar cnaiosc go

bhfuil, arsa Máire aris ag caitheamh priosla isteach sa tine.

—Mhuise, cé hí an cailin go raibh an t-ádh uirthi? arsa Neil aris

go brea fada reidh. —Siobhan Liam ambriathar, arsa Maire agus

tarraigionn gal mhór eile as an seandhúid. —Mhuise, beannacht Dé

leat, arsa Neil ag bualadh a bos go breá réidh ar ghualainn Mháire.

—An dóigh leat go bhfuil sé fior? ar sise aris ag breith ar an bpip 6

Mháire. —Tá sé comh fíor agus atánn tú suite ansan, arsa Máire

ag síneadh na pipe uaithi agus tosnaíonn Neil ar bheith á líonadh

aris. —Fan go neosad duit, arsa Máire ag cuimilt a dhá bois

siar dona gruaig agus á socrú féin chun aighnis.

—Timpeall a haon a chlog aréir, arsa Máire, do bhíomair go

léir “ár gcodladh ... —Sea, ambaist, arsa Neil ag cur fonn chun

éisteacht uirthi féin. —Nuair a buaileadh cnag ar an ndoras, arsa

Máire. Dar fia gur éirigh Tadhg aniar sa leabhaidh. Cé tá ansan?

arsa Tadhg. Táimse, arsa an guth. D'éirigh Tadhg, astóin, agus

d'oscail sé an doras, agus cé bheadh ann ach Seán Mac Gearailt

agus Muiris Eoin Bháin. Isteach leo. Chuireas féin cluas orm féin

ansan, arsa Máire. —Gan dabht, arsa Neil ag cur smeachaide tine

ar an ndúidín.

Lena linn sin, iontaíonn Máire orm féin: —Is docha gur chualaís

é seo? ar sise, —Níor chuala mhuis, ambriathar, arsa mise. —Lean

leat, arsa Neil. —Sea, d'fhanas ansan ar mo chorrghiob agus an

fuacht ag gabháil stealladh dhom agus cluas le héisteacht orm. Do

chuimhnios láithreach gur chleamhnas éigin a bhí idir lámhaibh

acu. —Go mórmhór an aimsir do bhi ann, arsa Neil, —Sea a

nDónach, arsa Maire ag déanamh casachtach chun faobhar do chur

ar a scitich. Dar fia, ni fada a bhíos nuair a chuala an corc á bhaint

as an mbuidéal, agus líonadh gloine amach go dtí Tadhg. Lena linn

sin, cé thiocfadh anios go dti doras an tseomra chugham ach Muiris.

Eoin Bháin. An bhfuileann tú id chodladh, a Mháire? ar seisean.

Dar fia, nílim, a Mhuiris, arsa mise. Éirig aníos ar an dtinteán

mar sin, ar seisean. Dhera, cad tá ar siúl? arsa mise. Tar anuas,

arsa Muiris, agus ná bí comh fiafraitheach san.

— Dar fia gur chuireas orm go tapaidh, agus anuas liom. Bail ó

Dhia oraibh, arsa mise. Dia is Muire dhuit, ar siad san i dtriúr.

Shuíos síos ar an stóilín cois na tine. Dar fia, arsa mise leo, dá

mbeadh cailín óg sa tigh seo, go ndéarfainn gur cleamhnas éigin a

bheadh ar siúl agaibh. Ambriathar, arsa Muiris Eoin Bháin, gurb

ea leis. Ambaice go mb'fhéidir gurb é Seán atá ag déanamh aon ní?

arsa mise arís. Tá sé ag cuimhneamh air, arsa Muiris. Mhuise, go

n-éirí san leis, a mhic ó, arsa mise.

— Lena linn sin, do líonadh gloine amach chugham féin. Do

chuireas suas dó, ach bhí Muiris ag tathant orm riamh agus choiche

nó gur chaitheas a leath d'ól. —O, is maith chuige Muiris, arsa Neil

ag tarrac ar an ndúidín. —Nili dabht air, arsa Máire ag tarrac bosca

snaoisín as a póca agus á chur féna sróin agus ansan á shíneadh go

dtí Neil. Seo le Máire ansan ag sraotharnaigh. —Dar fia, a Neil, arsa

mise, má leanann Máire dhó ar an gcuma san, go gcaithfeam an

scéal do chur ar gcúl. —Mhuise, ambriathar, arsa Neil ag déanamh

gáire agus ag féachaint orm féin, nach fearr linn rud dó dá gcaith-

feadh sí an lá leis. —Téire ar aghaidh, a Mháire, arsa mise.

—Loiscrean air mar snaoisin, arsa Máire, táim plúchta aige. —O

mhuise, arsa Neil, is é “Tóg uaim é agus gan uaim ach é' agat.

— Sea, arsa Máire, níl aon ghnó agam bheith ag déanamh scéal

Thaidhg dó. Nuair a bhí an leathghloine ólta agam: An mbeadh

aon mhisneach agat, a Mháire, arsa Muiris liom féin, le dul siar in

aonacht Jinn go dtí tigh Liam Pheig chun an cleamhnas a dhéanamh,

mar is dóigh liom gur maith an sas chuige thú? Mhuise, dar fia, a

Mhuiris, arsa mise, ná cuirfead suas dó, más dóigh libh go ndéan-

fainn aon mhaith dhíbh.

—Sea, do thoiliodar go léir liom féin a dhul leothu, agus seo linn

an bóithrín siar nó gur thanamair go dtí tigh Liam. Bhuaileas féin ar

an bhfuinneoig. Cé tá ansan? arsa Bríde istigh. Oscail, a Bhríde,

arsa mise. Dhera, an tú Máire? ar sise. Is mé, arsa mise, oscail go

tapaidh. Ní foláir nó tá deabhadh mór éigin ort, arsa Bríde arís.

Dhé mhuise, níl, arsa mise, ach go bhfuilim préachta leis an bhfuacht.

Ó mhuise, fuacht fada ort, arsa Bríde istigh, ná tabharfá aga dhom

chun mo sheanbhalcaisí a tharrac in airde orm ach go háirithe?

—Chis gháire ó Dhia chughainn, arsa Neil ag déanamh gáire í féin

leis an ngreann a bhí aici á fháil sa scéal. —Sea, arsa Máire, i gceann

tamaill d'oscail sí an doras. A Dhia mhór na bhfeart, arsa Bríde

nuair a chonaic sí an triúr eile im dhiaidh, cad so oraibh? Luíos

féin mo shúil uirthi, arsa Máire ag deimhniú lena ceann do Neil,

agus dá dheascaibh sin thuig sí láithreach cad a bhí ar siúl. Nuair a

bhí fios fátha an scéil aici, thug sí cathaoir do gach duine le sui

uirthi, chuir sí síos tine bhreá dhearg, agus ambriathar féin gurb i

a bhi go pealgháiritheach ag gíotáil léi. Cá bhfuil Liam, a Bhríde,

arsa Muiris Eoin Bháin, ní foláir nó tá codladh an traona air.

Mhuise, tá sé riamh air, a dhalta, arsa Bríde ag imeacht léi suas “on

tscomra agus á dhúiseacht.

— Ach a Neil, arsa Máire ag bualadh a bos ar ghlúin Neil agus ag

tabhairt stracfhéachaint orm féin, sara raghad a thuilleadh ar an

scéal, is mór go léir an t-anbhá a bhíonn ar an té a bhíonn ag lorg

mná. —Mhuise, níl dabht air, arsa Neil ag bualadh a dha bois ar a

chéile agus ag déanamh gáire. —-Ni fheadar, a Neil, arsa mise, an

mbíonn an bhean amhlaidh? —Amhlaidh? arsa Neil ag cur púic

uirthi féin, is measa a bhíonn sí go mór agus go fada ná an fear;

mar an oíche a bhí mo chleamhnas-sa á dhéanamh, an bhfuil a fhios

agat go mb'fhearr liom an oiche sin bheith báite thiar i mBéal na

Trá Báine. —Há há, arsa Maire ag féachaint orm féin, ná creid i,

mar is uirthi a bhí na sceitimíní an oiche sin fé mar a bhí orm féin.

—Sin é direach a chreidfinn, a Mháire, arsa mise.

—Sea, caithimís uainn é mar scéal, arsa Máire arís, ach péacu san

é, d'éirigh Liam anuas ón seomra. Dhera, bail ó Dhia oraibh, ar

seisean go breá réidh socair. Dia is Muire dhuit, arsa Muiris Eoin

Bháin ag éirí ina sheasamh agus braon maith thiar san am san aige.

—-Ba dhual athar dó ambriathar, arsa Neil. —Mas ea, sin é an fear

breá suáilceach nuair a bhíonn sé thiar aige, arsa mise. —Á, abair é,

arsa Neil,

—Is gearr anois, arsa Máire, gur oscail Muiris an buidéal, Do

líon amach gloine go dtí Bríde, agus más ea d'ól go milis é, agus

ceann eile do Liam. Do líon amach ceann eile dhom féin ansan, ach

más ea d'ólas a leath. Ó mhuise, ciachán ort, arsa Muiris liom féin,

ná hólfá é? Mhuise, beannacht Dé dhílis le hanman do mharbh,

arsa mise, ní féidir liom, á shíneadh go dtí Bríde, agus más ea d'ól

sí é go blasta, Nuair a bhí sé ólta ag Bride, do líon sé amach ceann

eile go dtí Seán Mac Gearailt. —Och, arsa Seán, tá ardaithreachas

orm ná féadfainn é ól], mar ní ólaim in aon chor,

—O mhuise, arsa Neil ag déanamh scarta mór gaire, an spreallaire

sin a dh’olfadh an sup as an srathair! —Mhuise, do bhainis an focal

as mo bheal, arsa Maire, ach a Neil, dá bhfeicfeá aréir é, ba dhóigh

leat gurbh é an fear ba chiallmhaire ar domhan é agus an chuma

naofa a bhi air, gan focal as agus an da shuil ag dul amach as a

cheann chuige an uair sin. —O a thiarcais, arsa Neil ag tarrac an

dúidin amach agus ag cur smeachaide eile do thine uirthi.

—Sea, arsa Maire, i ndeireadh na hoiche thiar, a mhic 6, do bhi

gach éinne geirgéiseach go maith agus an focal bog agus an focal

cruaidh ag teacht. Is gearr gur chuir Bride cogar im chluais féin.

Mhuise, a Mhaire, ar sise, an b’t Siobhan ata uaidh? Is i, arsa mise,

agus mas ea, beidh fear aici. Dar cnaiosc, arsa Bride, ni bhréagnéinn

thú, ta sé ráite go bhfuil lan an chomhra d'airgead aige. Bi deimh-

nitheach dó, arsa mise, agus rud eile atá sa scéal, a Bhride—cuir i

gcás go raghadh Siobhan go Meirice, b'fhéidir na feicfed go deo

aris i agus nach fios di féin na duitse cad é an sórt sramaire a bhuail-

feadh léithi ansan thall; mar do chuala 6 Mháire Pheats a tháinig

abhaile an lá eile ná beadh a fhios agat cad é an sórt an buachaill

no go mbeadh sé posta leat, agus gurb shin é an uair a bhionn na

mná in iomar na haimléise. Ó, creidim go blasta sa méid sin tú, a

Mháire, ar sise go tapaidh; agus rud eile atá air, nár dheas an seh

inion féin a bheith pósta ag béal an doiris agat! A, abair é, a

Bhride, arsa mise.

-—Is dócha liom, arsa Neil ag déanamh gáire, go raibh si bogtha

an uair sin agat. —Bhi a fhios agam féin go maith go raibh, arsa

Maire, agus da bhrí sin durt liom féin, dá mbeadh Liam comh

bogtha léi, go mbeadh an bua ag Sean. Bhi an ceathrar thall sa

chúinne, agus pén chaint a bhi ar sid] acu, stopadar go hobann, agus

da bhri sin do stopamair féin. D’éirigh Muiris aris, do fuair an

buidéal, agus do thug timpeall eile leis.

——Sea, arsa Muiris ag sui ar an gcathaoir agus ag breith ar láimh

ar Liam, mhuise nar chaille Dia ar do sciúch agus cas in airde Bean

an Fhir Ruaidh. Mo lá go dóite, arsa Liam, gan mé comh maith

chun a ráite agus bhíos fiche blian ó shin, a Mhuiris. Bog suas do

chroí, a dhuine, arsa Bride, agus scaoil ar aghaidh an chuideachta.

Dhein Liam cúpla casachtach chun a sciúch do ghlanadh agus do

chas in airde Bean an Fhir Ruaidh, agus ar mh'anam, a Neil, arsa

Máire, go raghfá in aon áit ag éisteacht leis. —Well, arsa Neil,

murar chaill sé an guth a bhí aige tamall, ba mhór an ionadh é.

—-Ambriathar féin nár chaill, arsa Maire. Sea astóin, ní raibh aon

fhocal as éinne anois ach ag éisteacht le Liam, agus níl aon dabht

ná gur mhaith an sás chuige é. —Sea, agus go mórmhór, arsa Néil,

nuair a bhí ciúnas na hoiche ann. —Is fíor dhuit, a Neil, arsa mise,

mar comh fada liom féin dó, ní fheaca aon aoibhneas riamh ach

bheith ag éisteacht le hamhránaí maith in am mhairbh na hoíche.

—-Tá an ceart agat, arsa Néil, chuirfeadh sé gliondar ar do chroí.

— Dar fia, arsa Máire, nuair a bhí an t-amhrán ráite aige, an

dóigh leat na go raibh cóta allais ar an bhfear bocht. —Is dócha é,

arsa Neil, mar ta sé an-aosta anois. —Sea, agus ina theannta san,

arsa mise, nil sé láidir. —Do labhair Muiris Eoin Bháin leis ansan,

arsa Maire: Ambaiste mhuise, ar seisean, ach gur brea binn an

guth atá fós agat. Dhé mhuise, nílim leath comh maith agus bhíos,

arsa Liam, mura mbeadh an braoinín a bhí thiar agam a thug

misneach agus cúnamh dom. Sea, a Bhríde, cad mar gheal] ortsa

anois? arsa Muiris arís. Dhé, arsa Bríde, ná bac le cailleach dom

shórtsa, mar b’fhearra dhuit go mór agus go fada bheith ag éisteacht

leis an ngandal ná bheith ag tabhairt cluaise dhomsa. Á, seo leat,

arsa Muiris aris, cas suas Cailin Deas Cruite na mBo. Dar fia. mas

ea, arsa Maire, na raibh an tarna focal air nuair a chas si in airde

an t-amhran. —A, mhuise, beagan ratha uirthi, arsa Neil, i féin

agus a sciúch gadhair. Chaitheas féin pléascadh amach ar ghairi

agus Máire comh maith nuair a chualamair cad dúirt Neil. —Ó, do

bhrí an leabhair go bhfuil an ceart ar fad agat, a Neil, arsa Máire.

——Sea, arsa Máire, nuair a bhi an t-amhrán ráite ag Bride, agus

go deimhin b'fhada linn é, do thug Muiris timpeall eile leis an

mbuidéal, agus ambriathar más ea go raibh gach éinne bog go maith

anois. D'éirigh Muiris Eoin Bháin. Sea anois, a Bhríde agus a Liam,

ar seisean, taimse an-cheanúil oraibhse riamh. agus da bhri sin ba

mhaith liom gach duine agaibh bheith go sásta compordach; agus

an bhfeiceann sibh an fear san? (ag sineadh a mhéire sall go dtí

Seán Mac Gearailt) sin fear atá comh múinte comh béasach agus

comh staidéartha le haon fhear istigh ar an mbaile. Níl dabht air,

arsa Liam. Agus an dóigh leat ná gur maith an céile do Shiobhán é?

arsa Muiris.

— Well, a Neil, d'fhéachas féin ar an nGearaltach san am san,

agus dar mo leabhar duit go raibh sé comh cúthail gur dhóigh leat

gurbh aingeal é—bhí an dá shúil ag dul amach as a cheann le Jinn

do Mhuiris an méid sin do rá, thugadh sé stracfhéachaint ar Liam

agus as san ar Bhríde.

—- Is dócha gurb eagla bhi air go bhfaigheadh sé an t-eiteach, arsa

Neil ag déanamh gáire. —Sea, arsa Máire, do dhein Liam casachtach

nuair a chualaigh sé é sin, agus do thug casadh súl ar Bhríde. Bhí

Bríde go gealgháiritheach san am san agus Seán bocht agus fuarallas

tríd amach le scanradh. Do chorraigh Liam é féin agus thug féach-

aint eile ar Bhríde. Dar mo leabhar duit, a Liam, arsa Bride, gur

maith an seans do Shiobhán é. Níl dabht air, arsa Liam, tá talamh

BO leor agus an talamh is fearr aige, tá na céadta caorach ar na

cnoic aige, agus gan trácht ar an airgead a bheith sábhálta aige.

Agus, a Liam, cá bhfaigheadh sí fear comh maith leis? arsa Muiris.

— Lena linn sin. éiríonn Liam don gcathaoir:. Tabhair dom do

lámh, a Sheáin, ar seisean. Do shín Seán a lámh chuige go tapaidh.

Bhí meas agamsa riamh ortsa, a Sheáin, arsa Liam agus greim

daingean ar a láimh aige, comh fada le bheith múinte béasach, agus

más ea ba dhual athar duit bheith mar sin, agus geallaimse dhuit,

comh fada lem fhocalsa dhó, go mbeadsa sásta le Siobhán a bheith

agat, agus is maith liom go mór thú bheith mar chliamhain agam.

Cad mar gheall ortsa, a Bhríde? ar seisean ag féachaint sall ar a

bhean. An focal céanna dar fia, arsa Bríde ag léimeadh ina seasamh

agus ag dul anonn go dtí Seán ag breith ar láimh air. Ar m'fhocal,

a Sheáin, ar sise, ná fuil sé ón ndomhan toir go dtí an domhan tiar

an fear do gheobhadh í ach tú féin amháin,

—Sea sea ambaic, arsa Neil, nil aon bhaol ná gur chuir san

misneach ar Sheán. —A, abair é, arsa Máire. Lena linn sin, síneann

Neil geanc tobac chugham féin le gearradh agus an dúidín do

lionadh. Thóg san mo chroí féin, mar ba mhór é mo dhúil ann comh

maith le cách. Bhíos ag gearradh Jiom, agus nuair a thána ar an

dtaobh caoch do Neil, do ghearras lan na pipe go maith dhó agus

do chuireas im póca é. Nuair a bhí an dúidín lán agam, shineas go

dtí Neil í. —Cuir smeachaide uirthi agus bíodh gal agat aisti, arsa

Neil. Seo liom féin ag cur tine uirthi. —Sea, arsa Neil le Maire, cad

mar gheall ar Shiobhan?

—Sea díreach, arsa Maire, an riabhach do Bhríde na gur ghlaoigh

ar Shiobhán, agus ní fada a bhí nuair a thagann sí anuas ón seomra

agus cuma an chodlata uirthi. Bail ó Dhia oraibh, arsa Siobhan. Dia

is Muire dhuit, arsa sinne in aonacht. D’fhéachas féin ar Shean

anois, arsa Máire, agus deirim leat, a Neil, gur tháinig lasadh ina

ghnúis agus coinneal ina shúile. —Bí siúrálta dhó, arsa Neil, nuair

a chonaic sé an chúilfhionn ina seasamh sa doras, agus ní déarfainn

ná go raibh grá aige dhi i gcónaí. —Ní bhréagnóinn thú ná go raibh

grá fé cheilt aige dhi, arsa Máire, agus an bhfuil a fhios agaibh ná

go raibh an lasadh céanna i ngnúis Shiobhán ? — Is dócha, arsa mise,

go raibh a fhios aici sarar tháinig sí anuas ón seomra go raibh an

cleamhnas déanta? —Dhé mo léir, bhí, a mhic ó, arsa Máire. Do

shuigh sí síos in aice le Seán, astóin, agus ambriathar más ea gurb

iad a bhí go gealgháiritheach agus go compordach le chéile. Dar

fia, arsa Bríde ag cur cogar im chluais, an dóigh leat ná go ndéan-

faidh an bheirt thall go maith? Abair é, arsa mise. Well, fé cheann

leathuaire chloig ina dhiaidh sin, do bhí gach ní socair.

— Ní fheadar ‘on domhan, arsa Neil, cad é an spré a fuair sé

léithi? —Ó, ná fiafraig díom, a dhalta, arsa Máire, ach gur chuala

inniu go bhfuair sé ceithre scóir léithi. —A dhóthain, arsa Neil.

—Ambriathar gur fiú san é, arsa Máire, ná feiceann tú an talamh

breá fairsing atá aige, an talamh is breátha agus is torthúla ón

nDaingean aníos? —Och, gan an talamh do bhac, arsa Neil, ná

mairfidís go sásta ar a bhfuil do chaoirigh féin aige? —Féach féin

sin, arsa Máire.

Éirím féin im sheasamh. —An ag dul abhaile ataoi? arsa Neil.

--Taim ag cuimhneamh air, arsa mise. —-Dar fia, arsa Maire ag

éirí ina seasamh, gur fhágas bulldg ar an dtine nuair a thana amach,

agus is dócha go bhfuil sí loiscithe fén dtráth so. D’fhagamair slán

agus beannacht ag Neil agus thugamair ár n-aghaidh ar an dtigh,

mise soir agus Máire siar.

XVII. La bainise i mBaile an Fheirtéaraigh

Tráthnóna lá arna mháireach, tagann naomhóg isteach ó Dhún

Chaoin ag tabhairt cuireadh do mhuintir an Oileáin, go raibh Sean

Mac Gearailt le pósadh amáireach, Máirt Inide, ar an mBuailtín.

Ba bhreá an tráthnóna é. Bhíos im shuí ar stocán os cionn na

farraige. Aer beag do ghaoith anoir ann; sioc ar an dtalamh:

préacháin dubha ag imeacht trasna na ngort agus cág-cág acu;

smólaigh, céirseacha, druideanna agus lonta dubha ina scuainibh

ins na páirceanna agus ceol binn acu á chanadh; agus súil dá

dtabharfá amach ar an bhfarraige, bhí faoileáin bhána agus caobaigh

á dtumadh féin san uisce agus an fiach dubh ina bhfuaid ag rith i

ndiaidh screathnairt mhinéisc. Uaim amach do bhí Cnoc Bréanainn,

Shabh an Fhiolair agus Cruacha Mhic Giolla Choda agus iad go

léir gan ceo gan smúit orthu. Dob aoibhinn an radharc é, moladh

go hard le Dia a cheap neamh agus talamh, agus pé cuma é, do

thainig machnamh chugham ar na lacthanta aoibhnc go léir a bhi

caite agam i radharc na sléibhte sin, agus do chuimhnios láithreach

ar an rud a dúirt m'athair crionna liom: Fiche blian ag fás, fiche

blian fé bhláth, fiche blian ag cromadh, agus fiche bhan ag dul ar

lár. D’fhéachas fém bun síos mar a raibh an rón ag crónán os iscal.

Ní fheadar “on domhan, arsa mise liom féin, an bhfuil na smaointe

céanna ag gabháil duitse? Tánn tú ag caoineadh go dubhach duit

féin, is dócha, i ndiaidh do leanbh bán do sciob an tarrac uait as an

bpoll, nó crónán éigin mar é.

Bhí an oíche ag titeam. D’éirios im sheasamh agus do chuas suas

tamall. Shuios síos ar thortóig bhreá ghlas, agus nuair a bhreithníos

uaim amach ar Shliabh an Fhiolair, is ea chonac an corrán óir ag

druideam aníos do dhroim an tsléibhe. An ghealach a bhí ann,

dar ndóigh. Cím anois í ag cur di aníos go mall righin agus dath an

óir ag teacht ar na cumaracha dubha. Cloisim dar liom na gleannta

agus na bánta ag cur liúgháire astu mar bheidís ag fáiltiú roim an

bplainéad agus i féin ag gáirí agus ag cur failte roim Chorca Dhuibhne.

Cim dar liom os mo chomhair amach na buachaillí agus na cailini

go gpealgháiritheach a bhíodh liom nuair a bhíos beag, cim anois iad

ag rith i measc na bpóirsí agus ag dul i bhfolach (mar b'é sin an cleas

a bhíodh againn le linn na gealaí) agus cloisim seanPhaidí ay rá i

gcéin, Fógraím dóite ort! ... Bíogaim suas go mall agus siúlaim

fé dhéin mo thí.

Nuair a thána abhaile, is ea bhí Máire agus Eibhlín go gnóthach

ag iarnáil i gcomhair an lae amáirigh. —Dar fia, arsa m'athair

críonna, ach go mbeidh an-lá agaibh amáireach ar an mBuailtin,

mar beidh an fharraige ina báinté comh fada le cosúlacht na hoíche

dhó.

D'itheas mo shuipéar agus bhailios liom ag bothantaiocht siar

go dtí tigh Sheán Ó Sé, mar ba ghnách leis na buachailli agus leis

na cailíní teacht le chéile. Bhíodar ansan romham agus gan ar siúl

acu ach an bhainis amáireach. Shuíos féin in aice le Máiréad Ní

Bhuachalla, cailín deas go raibh gruaig chas dhubh aici agus súile

móra gorma, agus dar ndóigh is é an scéal céanna a bhí á tharrac

againn féin. I gceann tamaill, do bhraitheas mé féin an-chompordach

ar fad. B'ait liom é. Tuigeadh dom an oíche sin go raibh Máiréad

ar an gcailín ba dheise san Oileán. Ní raibh aon dul go n-éireoinn

tuirseach do bheith ag caint léi, ar a shon gur minic roimis sin a

bhíomair i dteannta chéile ach níor thaithnigh sí riamh comh mór

liom.

—A Mháiréad, arsa mise sa deireadh, is mór go léir an compord

atá orm anocht bheith ag caint leat. Tháinig lasadh ina gnúis agus

i gceann tamaill dhein sí gáire. —Canathaobh go ndeireann tú é

sin? ar sise agus i ag féachaint ar an dtalamh. —Gra a bheith agam

duit, is dócha, arsa mise go simpli. Ní dúirt sí focal ar feadh tamaill,

ach sa deireadh labhair sí os íseal: —Tá grá agamsa dhuitse, ar

sise, péacu mar mhagadh nó dáiríribh atánn tusa.

Nuair a dúirt sí é sin, do léim mo chroí in airde le ríméad. Féach,

a léitheoir, gur mór an chumhacht atá ag Dia an Ghrá. Is é a chuir

cathair na Trae trí chéile sa tslí gur maraíodh na mílte fear mar

gheall ar aon bhean amháin, agus dá bhrí sin níorbh aon ionadh

gurbh fhuiriste dhó cur fúmsa an uair sin a bhí óg dicéilli. Gach

focal a thagadh ó bhéal Mháiréad, do bhíodh sé comh binn leis an

bhfuiscoig, agus féach gur mór an dallamullóg a chuir Cúipid orm.

— An bhfuileann tú ag dul go dti an bhainis amáireach? arsa

Máiréad. —Taim, arsa mise, an bhfuileann tú féin ag dul ann?

— Táim, ar sise go gealgháiritheach. D'fhanamair beirt againn agcomh-

rá ansan nó go raibh sé a haon déag a chlog, agus deirim leat gur beag

codladh na tuirse a bhuailfeadh me dá bhfanfainn go maidean ann.

I gceann tamaill, éiríonn Seán Ó Sé, fear an tí, agus baineann

crothadh as a shlinneain. Osclaionn se an doras. — Seo libh. ar

seisean, tá sé ina am agaibh bheith ag dul *on bhinn bháin. —O

mhuise a Sheáin, arsa Mícheál Pheaid, nach breá nár fhág an codladh

riamh thú. —Dar fia, a Mhíchíl, arsa Seán á fhreagairt, gurb é

casadh an chitil leis an gcorcán agat é. —Ba chóir, arsa Mícheál arís,

ná beadh aon deabhadh ortsa ach go háirithe—nár chualaís riamh:

Fear gan bean gan clann, fear gan beann ar éinne? Tháinig saghas

cochall! ar Sheán ansan. —Ambaiste, ar seisean ag cur grung air

féin, nil si agatsa fós. —Más ea, arsa Mícheál, níor shiúlaíos na

paróistí fós á tóraiocht, fé mar a dheinis-se—téanaíg abhaile, ar

seisean ag éirí ina sheasamh. Seo linn go léir amach agus d'fhág-

amair slán ag Seán.

Ar a sé a chlog ar maidin amáireach, d’éirios féin, Maire, Eibhlín

agus Seán. Dob aoibhinn an mhaidean í. Stríoca solais ag an

ngréin do dhroim Chnoc an Choma anoir agus anam ag teacht i

ngach aon rud: an chaora a bhí suite sa chlais i rith na hoíche, bhí

si ag éirí agus á searradh féin: an duilleog a bhí cúbálta isteach ar a

chéile, bhí sí ag oscailt amach; an chearc go raibh a ceann féna

sciatháin aici, bhí gog-gog-gog anois aici chun í ligint amach fén

mbán, ins an tslí dhuit go raibh an t-éan, an t-ainmhí agus an duinc

á mhúscailt féin agus ag umhlú don ngréin. Ní raibh giog ná míog

le cloisint roimis sin, ach anois do bhí na héanlaithe ag cantain go

binn, bhí an bhó, an chaora, an t-asal agus fiú amháin an duine

agus scol amhráin casta in airde aige.

Bhíos féin, Seán, Máire agus Eibhlín scriosta glanta agus ullamh

i gcomhair an bhóthair, gliondar agus ríméad ar ár gcroí, uair an

chloig faid againn á fháil ins gach nóimint, bhí oiread san deifir

orainn chun na bainise—féach gurb aerach a bhíonn an óige, gan

cíos cás ná cathú orthu ach i gcónaí go haiteasach scipiúil, go mbain-

feadh dhá chirc a bheadh ag troid gáire astu.

Seo linn sios ar an inneoin, agus ni rabhamair ach ar barra “ar

seasamh nuair a bhí stócaigh agus pearrchailí ag teacht as gach

aird go gealgháiritheach fé dhéin an chaladh. Nuair a chuimhním

ar an maidean ud fos, gluaisim ar ais ar bhóithrin na smaointe—cim

anois féin ag teacht anuas iad agus cloisim an scarta mór gáire á

dhéanamh ag Siobhán Rua, an ghibris agus an ráiméis. ... Ach

faríor géar, táimid comh fada óna chéile inniu agus tá an réalt ón

Spáinn.

Ní fada anois go raibh na naomhóga ar snámh againn, agus seo

ar aghaidh sinn striopálta go dtí an léine ag rámhaíocht ar ár

ndícheall riamh agus choíche nó gur shroicheamair Faill Móir |

nDún Chaoin. Níl aon bhaol ná go bhfuil draíocht éigin ag baint

leis an bhfarraige, mar is ormsa do chuir sí an gliondar an mhaidean

úd. Bhí sí ina lag trá mara gan corraí san uisce; na dúlamáin agus

an fheamainn dhearg sinte go socair ar an ngainimh; carraigeacha

ina gcéadta máguaird agus a bplaoisc anois acu á ngrianú; an

bairneach agus an miongán agus a ngreama bogtha don gcloich acu

agus iad ag máineáil leo ar a suaimhneas; scuainí portán ag teacht

amach as na daigheanna; an fiach mara agus an bradhall ina stad

ar fhochais, a sciatháin ar leathadh in aghaidh na mara acu agus a

scrogall sínte amach acu ag breithniú orainn agus comh fada lem

thuairim iad ag ra lena cheile: —Ni fheadar an baol dúinn iad?

D’fhéachadh an bradhail ar an bhfiach agus d'fhéachadh an fiach

ar an mbradhall agus ansan orainn féin arís.

Níorbh fhéidir linn dul suas go dtí an cé leis na naomhóga toisc

an lag trá a bheith ann. Do bhí liútar-éitear anois againn cad a bhi

le déanamh. Do thoiligh duine le teacht amach astu agus na bróga

do chaitheamh dínn agus siúl suas, duine a bhí sásta agus dáréag

ná raibh. 1 gceann tamaill, do labhair Seán Thomáis: —Na fuil a

fhios agaibh cad is fearra dhúinn a dhéanamh? ar seisean—téimís

orainn suas go dtí Faill Cliath. —Dar fia go bhfuil an ceart agat,

ar siad go léir.

Seo linn ar aghaidh nó gur shroicheamair Faill Cliath. Cuaisín

deas socair sásta is ca é agus tráigh bheag ghrin thuas ann. Léim-

eamair amach agus chuireamair feiste agus fáscadh ar na naomhóga,

agus ansan thugamair aghaidh fén míntír, agus deirim leat gur

orainn a bhí an scóp, fé mar is gnách leis an Oileánach nuair a

dh'fhaipheann sé cead a chos. Do bhi Mairéad liom féin cois ar

chois an bóthar ó thuaidh. agus dá bhrí sin ní fheadar an ar aer nó

ar thalamh a bhíos leis an ngliondar a bhí ar mo chroí.

Nuair a thánamair go dtí Mám na Ceathrún, do stadas féin agus

d'[héachas im thimpeall. Bhí an Blascaod sínte siar díreach ar

dhroim na mara, agus ba chosúil le long mhór i a bheadh ag réabadh

nu farraige ar gach taobh di, na tithe bana go dlúite ina chéile agus

an deatach ag éiri in airde uathu, agus ansan na Blascaodai beaga

ina timpeall ar nós cráin mhuice go mbeadh a hal ina diaidh.

ldur fia, a Mhairéad, arsa mise, da bhféachfa isteach sa scéal, is

iontach go léir mar atáimid scriosta amach ón mintir; agus is dóigh

liom. dá dtabharfainn trí la anso amuigh, ná raghainn isteach go

deo aris. —Ni fheadar ‘on domhan, arsa Máiréad, ach is é an rud

is mó a thagann ormsa ná cumha nuair a dh'fhagaim amach €e.

Tiocfaidh an la. a Mhairead. arsa mise, go mbeidh an cumha

san ort. —O, éist, arsa Máiréad, ná habair é— cá bhfios duit ná go

bpostainn ann? — Sin rud ná déanfairse go deo ann, a Mháiréad,

arsa mise, mar tá an saol san ag imeacht go raibh neart ag fear

agus ag bean pósadh ann. —Dar fia, a Mhuiris, arsa Máiréad, gur

geall le fáidh thú. — Ná feiceann tú féin, arsa mise, an sli beatha ba

thabhachtai, is € sin an t-iascach. ag dul fe chois. agus nuair a

chuaigh san fé chois. tá an Blascaod fé chois, mar imeoidh na

buachaillí óga agus na cailíní óga go mbeidh aon taithneasc iontu

thar lear, agus bain barra na cluaise dhiomsa, a Mháiréad, muran

uearr uainn réin an lá san. -—Agus cad a dhéanfaidh ár dtuismith-

coirí nuair a bheidh siad ag dul san aois? arsa Máiréad go leanbaí.

4s é mo mhórthuairim, arsa mise, go gcaithfidh siad déanamh 'ár

gceal. —Ó a Mhuiris, is cruaidh an scéal é sin, má tharlaíonn sé, ar

sisc, —Cuir i gcás anois, a Mháiréad, arsa mise, dá bhfanfaimis ag

tabhairt aire dhóibh, b'fhéidir go mbeimis trí fichid blian sara

gcuirfimís an scaob déanach orthu i dteampall Fionntrá, agus ansan

ní bheimís ábalta ar dhul in aon áit, agus cé chuirfeadh an scaob

orainn féin? —O, is Fíor an chaint í sin, arsa Máiréad, ach ta Dia

láidir, a Mhuiris. —Gan dabht, arsa mise, ach nár chualais riamh

gur ordaigh Dia cúnamh?

—Cé tá chughainn anoir an bóthar? arsa mise aris i gceann

tamaill. Féachann Máiréad soir. —Nach cosúil le Liam Beag é?

ar sise. Is é go direach mhuis, arsa mise, cé gur cheapas nárbh

fhéidir leis an bhfear san Mám na Ceathrún suas do chur dó. Is

gearr go dtagann Liam suas linn, fear caol caite ná fuil ann ach an

cnámh agus an craiceann agus é comh folláin leis an scadán féin.

Bhí brollach na léine oscailte sios aige mar ba ghnách.

—A ghra na gcarad, muintir an Oileain! ar seisean, an bhfuil

aon nuacht aniar agaibh? —Dar fia, níl, a Liam, arsa mise, mura

bhfuil sé agat féin. —Nil, a dhalta, is dócha gur ag dul go dtí an

bhainis atánn sibh? — Sea, a Liam, arsa mise, an bhfuil aon bhailiú

mór thoir ann? —Mhuise, ní fheadar é sin, arsa Liam, ach go bhfeaca

go leor ag gabháil an bóthar soir im choinne. Ach é seo, a bhuachaill

ón Oileán, arsa Liam aris, do bhuail fear liom ó chianaibh agus gan

focal Gaelainne aige. —Cad é an sórt duine é, a Liam? arsa Máiréad.

-—-Dhé mo chroí thú, arsa Liam, ní raibh mórán le rá ann ach

stracaire bocht gioblach agus a mhala fena ascaill aige. —Is mor

an obair nár thuig sé thú, mar sin, arsa mise, mar is dócha gur fear

é go bhfuil taithí ar an nGaeltacht aige.

— Dhé mo thrua do cheann, arsa Liam, má tá féin, ní dhéanfadh

san é. Fan go fóill, ar seisean, go neosadsa scéal duit 1 dtaobh na

Gaelainne. Chonacsa saol, ach ní fheacaís-se é mar ní rabhais ann

ná aon chuimhneamh ort—nuair a bhíos-sa ag dul ar scoil, ar

seisean ag cur leathcheann air féin, dá gcloisfeadh an máistir aon

fhocal Gaelainne ag teacht as do phus an fhaid a bheifeá uirthi,

deirim leat go mbeadh Dónall na Gréine agat á chasadh in airde fé

dheireadh an lae; agus an gcreidfeá go raibh clairin ceangailte

thiar ar mo dhrom agus na focail seo scríofa air: Má Jabhrann tu

aon fhocal Gaelainne, gheobhair ar do thaobh agus ar do leithead é.

—Mhuise, a Liam, arsa mise, nar mhór an éagóir é! —A. arsa

Liam ag cur snaidhm ar a bhéal, ach moladh agus buíochas le Dia

(ag tógaint a chaipín dá cheann) ní mar sin atá inniu. Agus más ea,

ar seisean arís go tapaidh, cé air gur ceart a bhuíochas a bheith?

Ar na Soupers, ar seisean. —Conas é sin? arsa mise. —Ta, ar

seisean, nuair a bhiodar san anso thiar i mBaile na Rátha agus

bíoblaí móra Gaelainne acu agus iad ag tabhairt leathchoróin do

gach fear a léifeadh cúpla líne dhó, gan bréag ná magadh ní raibh

fear sa pharóiste ná go raibh ag dul chúchu gach oíche, agus dá

bhrí sin bhi gach duine in ann i léamh go blasta, ins an tslr dhuit.

arsa Liam, gurb iad a dh'athbheoigh í agus a leasaigh í agus a chuir

in uachtar i—lá maith agaibh, ar seisean ag bailiú leis an bóthar

siar agus faobhar fé.

Ni fada go raibh radharc againn ó thuaidh ar Pharóiste an

Fheirtéaraigh, Paróiste Mórach agus Paróiste na Cille; an talamh

máguaird ina fhleasc agus Cuan Ard na Caithne ag dul suas tríd;

Cruach Mhárthain, Sliabh an Fhiolair agus Cnoc Bréanainn na

mílte troigh ar aoirde gan ceo ina mbarra; na mílte tithe féna

bhfallaí aolda breacaithe anso is ansúd; na coiligh ag glaoch go

hard agus ag freagairt a chéile: beá-beá ag na caoire os ár gcionn

thuas ar na sléibhte; sceamhaíl na gcon agus seitreach na gcapall le

clos ins na páirceanna fénar mbun sios; an t-aiteann féna bhláth

bui ag taithneamh fé sholas na gréine agus an solas ceanna ag

glioscarnaigh ar dhíon na dtithe.

—Ó a Mhuiris, arsa Máiréad, nach mór an tógaint chroí atá sa

radharc san! —Nach fíor duit, a Mháiréad, arsa mise go geanúil ag

féachaint idir an dá shúil uirthi. —An gcíonn tú an dá thigh aonair

úd thuaidh go léir? ar sise arís ag síneadh a méire ina dtreo, cad é

an ainm atá ar an áit sin? —Cén áit thuaidh? arsa mise ag druideam

isteach léi agus ag féachaint i ndtaidh a méire ó thuaidh. —Faid do

radhairce ó thuaidh go léir léir, ar sise. —QO, cim anois iad, arsa

mise, sin é an áit go nglaonn siad Com Dubh air. —Mhuise, ní

haon bhréag an ainm sin a thabhairt air agus an chuma atá sé suite

i gcom an chnoic, arsa Máiréad ag déanamh gáire, gáire ba bhinne

liomsa ná ceol na n-éan.

Seo linn ar aghaidh arís. Bhíomair i ngiorracht ceathrú míle don

mBuailtín anois, mar a raibh sluaite móra daoine anoir agus aniar

ann, mar bhi se phósadh ann an lá céanna. Bhi óg agus aosta ann.

saibhir agus daibhir, an bacach, an tincéir agus gach uile chineál,

duine gan focal as ach é ag breithniú uaidh ar an slua, fear eile

meidhreach go maith, fear eile as a cheann le deoch, fear ag amhrán,

fear ag gibris agus fear eile ag glamail, stócaigh ag spochaíocht ar a

chéile sa tsráid, tithe an óil agus iad lán go barra, mé féin agus

Máiréad brúite bascaithe ina measc d'iarraidh ár gcomrádaithe féin

do bhaint amach. —Beir thiar ar eireaball casóige orm agus

coimeád i, a Mháiréad, arsa mise, nó má ligeann tú uait í, is é lorg

na snáthaide i bpáirc chruithneachta a bheidh agam. — Tá go maith,

arsa Máiréad, tá greim an duine bháite agam ort.

Seo liom ar aghaidh ar mo landicheall, ach más ea ní raibh aon

dul chun cinn agam á dhéanamh, mar nuair a théinn ar aghaidh,

do théinn ar gcúl aris leis an suathadh a bhí ag an mbulc. Ba mhór

go léir an gleo agus an ghlamail a bhí ann, mar do bhí a bhformhór

agus a mboilg ar an gcúinne acu le deoch sa tslí nárbh fhéidir leo

srian do chur lena dteangain. Bhíos ag brú liom agus Máiréad am

shá riamh agus choíche nó gur bhaineamair amach tigh tábhairne

Shéamais Ó Catháin; ach más ea, b'é teacht ón olcas go dti an donas

againn é, mar níorbh fhéidir linn ár srón do chur isteach thar doras

leis an mbailiú a bhi istigh, gleo aighneas agus dul tri chéile ann

agus deoch ag imeacht san aer. —Fanse ansan, a Mhairéad, arsa

mise, go raghad isteach ar chuma éigin, agus má ta ár gcomrádaithe

istigh, tiocfad amach aris ag triall ort. —Fanfad, arsa Mairéad go

tamailteach.

Seo liom isteach ag brú agus ag brú romham, agus dar fia is gearr

gur thit an caipín dom cheann. Do lúbas síos chun é thógaint, ach

má lúbas, níorbh fhéidir liom éirí. An riabhach dom ins an útamáil

ná go bhfuaireas mo chaipín, ach is anois a bhí an obair agam —

níorbh fhéidir liom mé féin do shearradh in airde, mar do bhí an

mheáchaint róthrom sa mhullach orm. Do bhí fear mór in aice liom

agus durt leis tógaint suas díom, ach mo chreach, do bhí a ghlamaíl

féin air sin. Do bhí beagán feirge agus clóchais ag teacht anois orm

agus gan aon tor agam á fháil. An riabhach dom sa deireadh ná go

bhfuaireas ar an urlar thíos fém chosa biorán beag a bhí géar go

maith, agus do shás isteach 1 gceathrúin an fhir mhóir é, isteach go

maith leis, ins an tsli dhuit gur chuir sé béic as. Do thóg sé a chos

don dtalamh san am chéanna agus leis an speach a chuir sé uaidh

do bhuail se fear eile a bhi ar a aghaidh amach go raibh piont

portair ina laimh aige agus do chuir sé é féin agus an piont ar

fhleasc a dhroma ar an urlár.

Is anois a bhí an fuirse, an spochaireacht agus an gíoscán fiacal

ann, mar nuair a dh'éirigh an fear eile, focal níor labhair sé ach an

fear a thug an speach dó a bhualadh i ndroichead na srónach.

D'éiríos féin im sheasamh nuair a fuaireas an chaoi agus seo liom

sna cosa in airde isteach sa chistin. Ní raibh éinne dom mhuintir

féin le fáil agam. Amach liom aris, agus sin é an áit go raibh an

radharc agam—fuil ag dul in airde go frathacha an ti, ceolán éigin

agus é ag moiadh fear na fola: —Th’anam “on diabhal, cuimhnigh

ar do sheanmhuintir, a deireadh sé, ná lig síos Cathair Bó Sine,

buail an breallán, agus mar sin dó.

Do bhaineas an doras amach ar chuma éigin, ach más ea, ní

raibh Máiréad le feiscint agam. Dia go deo liom, arsa mise, táim

im chaonnaí aonair sa deireadh. Seo liom síos fén sráid, agus dar

fia ní fada gur bhuail Máiréad liom go cúthail ina seasamh suas le

falla tí Liam de Lóndra, agus an bhean bhocht, do bhí an oiread

san riméid uirthi nuair a chonaic si mise: —O a thiarcais, ar sise,

cheapas ná tiocfá amach go deo, nó cad é an stró a bheir ort? =

leithéid seo, a Mhairéad, arsa mise ag insint di trid síos. —O, arsa

Mairéad, is agamsa ata fios na bruine sin—ni raibh aon choinne

agam ná go bpas4lfaidis féna gcosa mé. —Dar mo leabhar, a

Mháiréad, arsa mise, dá ndéanfaidís, ní fhagfaidis an Buailtin ach

marbh. Do dhéin sí gáire eile a chuir gliondar ar mo chroí.

Lena linn sin, do chualamair ceol melódion istigh i dtigh Liam

de Léndra. —-Comh deimhnitheach agus táim anso. arsa mise, is

anso istigh atá siad. —Téanam, a chuid, ar sise. Nuair a chuala

féin ‘a chuid', do bhiogas suas ar nós seanchat a ghlaofa chun

bainne, mar do thuigeas láithreach go raibh grá aici dhom. Seo

linn ar aghaidh isteach, agus is ansan a bhí an ri-ra agus an t-éirí

in airde agus an tógaint chroí ag rince agus ag amhrán agus ag

déanamh cuideachta, an chuid eile do mhuintir an Oileáin istigh

romhainn agus iad geirgéiseach go maith, ní nach ionadh. Deirim

leat, a léitheoir, gur rinceas féin agus Máiréad an lá úd agus gur

sinne a bhí go sásta.

Bhí beirt againn suite síos anois agus cóta maith allais orainn,

cúpla set á rince ar an urlár agus sinn ag tabhairt gach ní fé ndeara.

1 gceann tamaill, do bhuail stracaire isteach sa doras, cragadán do

bhuachaill iseal agus coinneal ina radharc. Stop sé, bhreithnigh ina

thimpeall, thug gach éinne fé ndeara, d'fhan ansan ina sheasamh nó

go raibh an rince sin i leataoibh, do léim ansan síos go dtí an

gceoltóir, do chuir cogar ina chluais, agus do thug pocléim amach

ar Jar an urláir. Lena linn sin, do sheim an ceoltóir corrphíop, agus

más ca, do bhuail fear an urláir gan cháim í. Ní raibh focal as

éinne anois ach iad ag breithniú ar an rinceoir, agus mise á rá leat,

a léitheoir, gurb iontach na cosa a bhí fé, gan nóta don gceol ag dul

amú air, é ina sheasamh comh díreach le coinneal, gan rian dá

cholainn ag corraí ach óna dhá ghiuin síos. Thug sé ceathrú uaire

chloig go maith ar an gcuma san, gan gíog ná míog as éinne ach

anal an chomhthionóil le cloisint go soiléir. I gceann tamaill, do

bhuail sé an speach déanach, do bhreithnigh ina thimpeall, agus do

labhair amach mar seo:

Is mise an scuab ó bharr Chnoc Mhárthain,

Agus ba mhaith liom fear a bhuailfeadh clár liom.

Níor fhreagair éinne, agus nuair ná feacaigh sé éinne ag éirí chun

clár do bhualadh leis, seo leis amach an doras.

Bhí an lá beagnach caite. Bhí an ghrian ag dul ina leabaidh féin,

an bhó ag teacht fé dhéin an sciobóil, an chearc ag baint na cúibe

amach, an phiast ag dul fé scáth na copóige, fiú amháin an stócach

agus an ghirseach ag fáil cortha don éirim agus don éirí in airde a

bhí iontu roimis sin; agus dá bhrí sin, bhí an chuideachta ag fuarú

agus ag dul chun laige misnigh. Feach gur mór an chumhacht ata sa

ghréin. Do chuas féin agus mo chomrádaithe i ndáil le chéile chun

socrú a dhéanamh ar dhul abhaile. Thoiligh gach éinne leis, agus

do chuireamair sa tsiúl an bóthar siar, lán na pípe againn á bhaint

dó i gcónaí agus sinn go breá aerach compordach ag cur síos ar

chúrsaí an lae. Más ea, níor dhearúdas féin ná Máiréad ar bheith in

aonacht riamh agus choiche no gur shroicheamair Faill Cliath i

nDún Chaoin, mar a raibh na naomhóga feistithe againn.

Ní fada go raibh na naomhóga curtha i bhfearas againn, gach

duine ina shuíochán féin, agus sinn ag rámhaíocht linn ar ár

suaimhneas. Bhí an ghealach ag taithneamh go breá, na mílte agus

na mílte súilíní gléasta ag glioscarnaigh ar uachtar na farraige, agus

an Blascaod sínte uainn siar agus ceo brothaill ina thimpeall. Más

ea, nuair a bhíomair Lár Bá isteach, do ritheamair isteach sa cheo

is troime a thit riamh. Do thit an lug ar an lag againn. Do stop an

chaint agus na hamhráin. Chailleamair radharc ar na naomhóga a

bhí in aonacht linn, chailleamair radharc ar an dtalamh. Ní raibh

le feiscint againn ach boghaisin beag d'fharraige a bhí “ár dtimpeall.

Ní raibh a fhios againn soir seachas siar. Ní raibh miam gaoithe

as an spéir ach an ceo in aon scailp amháin anuas ar an bhfarraige.

Bhíomair ‘ar ndallacáin déanta. Is gearr gur chualamair fead agus

fead eile. Do dheineas féin fead eile á bhfreagairt. Bhíomair go léir

anois ag feadaíl ar a chéile ar feadh uaire chloig, ach sin a raibh do

mhaith dhúinn ann, mar níorbh fhéidir linn a chéile dh'fháil amach.

Bhí Máiréad anois agus gach liú aici go raibh sí caillte go deo, mise

ag cur misnigh uirthi, mar do chasainn in airde scol amhráin i

gcónaí chun i bhiogadh suas. Dar fia go ndeineadh san maitheas di,

ach nuair a stadainn, do bhiodh si sa chas ceanna aris, sa tslí dhuit

go rabhas ar nós máthar ag peataíocht lena páiste chun suaimhneas

a chur air, agus dar fia go rabhas á chiapadh sa deireadh aici, dá

mhéad mo chion uirthi.

Lena linn sin, do chuala féin glór mar seo: Ding-deang cú-hú!

ding-deang cú-hú ti-hi! —Éistig! arsa mise os ard ag cur cluas orm

féin. —Cad tá ort? arsa Seán Thomáis. —An gcloiseann sibh aon

ni? arsa mise.

Do chuir gach duine sa naomhdig cluas air féin, agus is gearr

gur chualamair go léir é ar an nós céanna, mar a bheadh iarnai a

bhualadh ar a chéile. —Dar fia, arsa Paddy Tim, taimid buailte le

cathair éigin. —-Buiochas mór le Dia, arsa Máiréad, ait éigin a

bheith bainte amach againn. —Ní fheadar cad is fearra dhúinn a

dhéanamh, arsa Seán Thomáis, an stopfam don rámhaíocht nó an

rámhóm ar aghaidh? —Ambaiste, arsa Paddy Tim, gurb é an rud

is fearra dhúinn a dhéanamh ná an glór san do bhaint amach ach

go háirithe. —MÁás féidir linn in aon chor é, arsa mise. —Nach shin

í an fhadhb, arsa Seán Thomáis, conas is féidir linn é do bhaint

amach nó cad as go bhfuil sé ag teacht? —Is dóigh liomsa, arsa

Paddy Tim, gur tharm ó thuaidh atá sé, —Dar fia nach ea, arsa

Tadhg Ó Sé, ach gur theas orainn atá sé. —Is é mo mhórthuairim.

arsa Seán Thomáis, gur “ár ndiaidh aniar atá sé. —Fanaig go fóill

agus éistíg arís, arsa mise, b'fhéidir go bhféadfaimís a dhéanamh

amach cad as go bhfuil sé ag teacht orainn.

Chuir gach éinne cluas air féin aris. Ding-deang cú-hú ti-hi

ding-deang! —Tá sé romhat amach ar «wo thosach, ma mhairim

beo, arsa mise. —Dhera a dhuine, arsa Paddy Tim, na cloisim

thuaidh orm é? —Ni hea, arsa Máiréad, ach romhainn amach ata

sé, -—Is fior dhuit, a Mháiréad, arsa mise. —-Och, arsa Paddy, nár

cchualais riamh gurb éinne amháin Muiris agus Cait? Shuios féin ar

mo thochta ar ais agus chuireas amach mo dhá mhaide. —Rámhaig

libh díreach, arsa mise ag baint stracadh maith rámhaíochta amach,

agus deirim libh nach fada go mbeidh talamh againn. Seo linn ar ár

lándícheall, agus más ea ní fada a bhíomair nuair a chuir Máiréad

a bhí suite thiar ina deireadh scréach aisti: —Ó, ar sise go háthastúil,

féachaíg na soilse go léir atá romhainn amuigh!

D'fhéachamair go léir in aonacht, agus cad a bheadh ach na mílte

soilse againn le feiscint tríd an gceo agus ding-deang ding-deang

againn le cloisint go soiléir. —Th’anam ’on diabhal, is é Cathair

Uibh Ráthach é, arsa Sean Thomais. —Nach e an Daingean é? arsa

Paddy Tim. —Dar fia gurb é Tir na nÓg é, arsa Tadhg Ó Sé go

brea bog réidh. —Ambaiste, arsa mise, pé áit é, druidíg isteach leis

le heagla na heagla go gcaillfimis amharc air. Seo linn arís ag

rámhaíocht go breá réidh nó go rabhamair i ngiorracht deich slata

do sna soilse, agus cad a bheadh ann ach long mhór fé ancaire, an

‘chlach loinge is mó a chonaiceamair riamh.

—Dar fia go bhfuilimíd istigh i gcuan éigin, arsa Tadhg Ó Se, Lena

linn sin, do séideadh an adharc a bhain macalla as na faillte agus

as an long. Do thit na maidí as ár lámha, agus maidir le Máiréad,

ní raibh aon choinne agam ná go dtitfeadh sí 1 laige leis an ngeit a

baineadh aisti. — Go réidh, a Mháiréad, arsa mise, nach ag séideadh

na hadhairce atá sé chun a chur in úil do sna longa eile, má tá siad

ar an líne, fanacht amach uaidh?